Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου και η διττή του ταυτότητα
Περίληψη
Ένα ενδιαφέρον μυθιστόρημα του Μ. Καραγάτση θέτει, στο πλαίσιο της Επανάστασης του 1821, την αμφισβητήσιμη μορφή ενός προσώπου που προσλαμβάνει δύο διαφορετικές ταυτότητες, αυτήν ενός Έλληνα κι αυτήν ενός Τούρκου. Πρόκειται για το μυθιστόρημα Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου (1944), πρώτο βιβλίο μίας τριλογίας που ονομάζεται Ο κόσμος που πεθαίνει, με την οποία ο συγγραφέας σκοπεύει να παρουσιάσει ένα μέρος της νεοελληνικής ιστορίας χρησιμοποιώντας πρόσωπα που έζησαν σ’ αυτήν την εποχή. Το έργο, όπως έγραψε ο Γ. Χατζίνης (1944), αποτελεί την πρώτη προσπάθεια, στο πανόραμα των νεοελληνικών γραμμάτων, δημιουργίας ένα είδος γραφής που να ακολουθεί τα ίχνη των μεγάλων αφηγητών του Ρεαλισμού και του γαλλικού Νατουραλισμού (Η. Balzac, Ε. Zola, M. du Gard, R. Rolland). Στο εν λόγω αφήγημα, το κύριο πρόσωπο, ο Κοτζάμπασης Μίχαλος Ρούσης, ζει τα γεγονότα της Επανάστασης από μια περιθωριακή άποψη: οι μορφές των μεγάλων ηρώων της εποχής ηχούν μόνο, χωρίς να περιγράφονται τα κατορθώματά τους. Αντίθετα, ο Μίχαλος Ρούσης είναι ένα πρόσωπο εντελώς αντιθετικό σε σύγκριση με αυτό των ηρώων της Επανάστασης και ζει σ’ ένα κάστρο, στο Καστρόπυργο, μαζί με την νέα κι όμορφη γυναίκα του. Όταν αρχίσουν τα πρώτα γεγονότα της Επανάστασης, ο Μίχαλος στέλνεται στην Τριπολιτζά μαζί με άλλους προεστούς. Μα, όταν οι Τούρκοι τους πέρνουν σαν αιχμαλώτους, εκείνος, για να μη σκοτωθεί, αποφασίζει να γίνει μουσουλμάνος. Έτσι, χάρις στο φίλο του, τον Μουσταφάμβεη, που τον φιλοξενεί στο παλάτι του δίνοντάς του και δυο υπηρέτες, αλλαξοπισττεί, παίρνοντας ένα καινούργιο όνομα, Εσρέφμπεης, και αγοράζει μια σκλάβα που γίνεται και η καινούργια του ερωμένη. Παρά αυτήν την σημαντική αλλαγή στη ζωή του, ο Μίχαλος Ρούσης δεν φαίνεται να νιώθει ενοχή μπροστά στους άλλους Έλληνες, μα, εν μέσω των μεγάλων γεγονότων της Ελλάδας εκείνης της εποχής, αυτό που τον ενδιαφέρει είναι πάντα η προσωπική του ηδονή. Οι πράξεις και τα συναισθήματά του είναι και συνέπειες της δικής του αγάπης προς τη ζωή. Οι ειδυλλιακές εικόνες της ομορφιάς της ύπαρξης επανέρχονται τακτικά σ’ όλο το έργο, και γίνονται τόσο πιο επαρκώς ζωηρές, όσο περισσότερο το πρόσωπο αισθάνεται τον κίνδυνο να τις χάσει για πάντα, όπως συμβαίνει για παράδειγμα τη στιγμή που προηγείται της αλλαγής θρησκεύματος. Έτσι, ο Έλληνας Μίχαλος Ρούσης, ενδύοντας το χαρακτήρα ενός Τούρκου μουσουλμάνου, επιτρέπει μια ενδιαφέρουσα ανάλυση των θεμάτων της εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας, θέτοντας στο κέντρο της αφήγησης το πρόβλημα μίας φυσιογνωμίας και της σχέσης της με την Ελληνική κοινωνία.