Αρχαϊστές ή πασσεϊστές; Εκδοχές και διλήμματα του μοντερνισμού στην Ελλάδα και τη Ρωσία του εικοστού αιώνα
Περίληψη
Στην ανακοίνωσή αυτή, μελετώνται συγκριτικά δύο συστήματα συντεταγμένων στις περιπτώσεις του ελληνικού και του ρωσικού μοντερνισμού. Στον ελληνικό χώρο η έρευνα τεκμηριώνεται σε ευρήματα που παρέχει η ιστορική περιοδική έκδοση “Το 3ο Μάτι”. Αυτή η έκδοση αναδεικνύει ένα συλλογικό υποκείμενο ιδεολογίας και αισθητικής, και ο σύντομος βίος του αποδίδει την πυκνότητα μιας χρονικής τομής. Ο διαπολιτισμικός μετασχηματισμός στο πεδίο της τέχνης και της λογοτεχνίας εκδήλωσε τις τοπικές και εθνικές εκδοχές του. Το παράδειγμα της ρωσικής πρωτοπορίας αντιπαραβάλλεται στην ελληνική περίπτωση ως ένα αρχέτυπο διαμόρφωσης μιας συνείδησης για το καλλιτεχνικό έργο στις αρχές του εικοστού αιώνα. Το ζήτημα του «παρελθόντος» συμπλέκεται με το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας της τέχνης και από την άποψη του προϊόντος, και από την άποψη της λειτουργίας του. Σποραδικές, αλλά βαρύνουσες είναι οι αναφορές, στην ύλη του περιοδικού, στον ρωσικό πολιτιστικό και πολιτισμικό χώρο, έστω διαμεσολαβημένες από την δυτική τους νομιμοποίηση. Στο προλογικό άρθρο του περιοδικού επισημαίνεται η ανάγκη για σύσταση μιας εθνικής καλλιτεχνικής γλώσσας: «Η Ελλάς χρειάζεται μια εργασία που να βασίζεται σε θετική μελέτη των δυνατοτήτων της πριν αποφανθούμε για έργα. Την δουλειά αυτή την έκαναν κατά τους περασμένους αιώνες όλα τα κράτη της Ευρώπης, και τελευταία η Ρωσία, στον 19ον». Όντως, οι καλλιτεχνικές αναζητήσεις στη Ρωσία των πρώτων δεκαετιών του 20 αιώνα προετοιμάστηκαν από τον βαθύ και σημαντικό διάλογο μεταξύ των οπαδών της δυτικής πολιτισμικής πορείας και των λεγόμενων «σλαβόφιλων» οι οποίοι επικαλούνταν τις εθνικές ρίζες. Με τον ίδιο τρόπο και το “3ο Μάτι” αποτελεί μιαν απάντηση στις παρόμοιας φύσης συζητήσεις στην Ελλάδα. Η ανάπτυξη της ύλης του περιοδικού φανερώνει τα εσωτερικά διλήμματα, τις διαφοροποιήσεις, τις απόπειρες εγκαθίδρυσης ενός κανόνα στο τόξο που συνδέει την τήρηση και την ρήξη με την παράδοση. Μία δεκαετία νωρίτερα ο θεωρητικός Ιούρι Τινιάνοφ διατύπωνε με τους όρους «αρχαϊστές» / «νεωτεριστές» αυτή την διχοτομία στην λογοτεχνική εξέλιξη. Η διατύπωση αυτή εγγράφεται σ’ ένα γενικευμένο διάλογο για τον ρόλο του παρελθόντος στο ενεργό παρόν, στο πρόβλημα της διαδοχής του παραδείγματος από γενιά σε γενιά. Αντίστοιχα, κατά την συνάντησή του με τους κύκλους του ρωσικού φουτουρισμού ο F.T. Marinetti αποδέχεται τον όρο «πασσεϊσμός» ως αντίποδα στα οράματα του φουτουρισμού. Η υφή των όρων αυτών (αρχαϊστές / πασσεϊστές) θα αναζητηθεί σε πρωτότυπα κείμενα και κριτικές μελέτες της εποχής, και στη συνέχεια στο σχήμα αυτό θα χαρτογραφηθεί η ύλη του περιοδικού “Το 3ο Μάτι”. Κοινό έδαφος, έξω από την συγκυρία και την εντοπιότητα, συνιστούν η διαπολιτισμική συνέχεια του «εργαστηρίου» και ο οικουμενικός ορίζοντας της νεωτερικότητας.