Π. Γ. Ψυχάρης: ένας διανοούμενος μεταξύ κοσμοπολιτισμού και εθνικισμού;
Περίληψη
Προσωπικότητα πολύπλευρη και συχνά αντιφατική, ο Γ. Ψυχάρης κινείται μεταξύ επιστήμης και λογοτεχνίας, Ελλάδας και Γαλλίας και δέχεται πολλαπλές επιδράσεις οι οποίες διαμορφώνουν ανάλογα τα ενδιαφέροντα, τη δράση και το έργο του. Στην εισήγηση προτείνεται η διερεύνηση της διαμόρφωσης της ιδιαίτερης ταυτότητας του Γ. Ψυχάρη υπό ένα νέο πρίσμα: σε σχέση με δύο διαφορετικά ιδεολογικά ρεύματα κατά τα τέλη του 19ου αιώνα στην Ευρώπη, τον κοσμοπολιτισμό και τον εθνικισμό. Η έννοια του κοσμοπολιτισμού από τα τέλη του 18ου αιώνα αναφερόταν στην υπέρβαση των εθνικών, των κοινωνικών, των θρησκευτικών ορίων. Το αίτημα για πολίτες του κόσμου, μιας παγκόσμιας δηλαδή κυβέρνησης, ενός καθολικού κράτους βασισμένου στα ενθουσιώδη κηρύγματα του Διαφωτισμού βρήκε απήχηση στις ευρωπαϊκές κοινωνίες του 19ου αιώνα. Σε αντιπαραβολή με τον κοσμοπολιτισμό, ο εθνικισμός επικεντρωνόταν στο έθνος, στο έθνος-κράτος, σε ταυτότητες που σχετίζονταν με γεωγραφικά όρια, με την εθνική κυριαρχία, με την ιθαγένεια. Άρα ο κοσμοπολιτισμός περιοριζόταν από το εθνικό κράτος στην αμφισβήτηση του οποίου απέβλεπε. Ο Ψυχάρης, μόνιμος κάτοικος Παρισιού, γίνεται φορέας στα τέλη του 19ου αιώνα προοδευτικών ιδεών, πρωτοστατεί με την κοινωνική του δράση σε πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στην προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη. Ενδεικτικά μπορεί να αναφερθεί η ανάμειξή του στην υπόθεση Dreyfus, στην ίδρυση της Ligue Française pour la Défense des Droits de l’Homme et du Citoyen, η συμμετοχή του στην Association Nationale des Libres Penseurs de France. Γενικότερα, συμμετέχει ενεργά στην κοινωνική ζωή της πόλης με διάθεση ενσωμάτωσης στην τοπική κοινωνία. Ταυτόχρονα ο ίδιος αυτοπροσδιορίζεται ως Έλληνας. Όπως σημειώνει σε μια επιστολή του στο Δ. Κακλαμάνο το 1894 αναφερόμενος στους Έλληνες: « Je suis de la même race et leur sang coule dans mes veines ». Με εφαλτήριο τη γαλλική πρωτεύουσα ενδιαφέρεται να προωθήσει τα εθνικά ζητήματα με τη διοργάνωση εκδηλώσεων για τη συγκέντρωση χρημάτων ή με τη συμμετοχή του στη Ligue pour la Défense des Droits de l’Hellénisme. Με το γλωσσικό του έργο οραματίζεται την εθνική προκοπή. Η γλώσσα είναι για τον Ψυχάρη το μέσο για την ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου, για την ανάταση και την ανάπλαση του ελληνικού έθνους, για ένα καλύτερο μέλλον. Έγραφε χαρακτηριστικά το 1924: «Δίχως ενότητα γραμματικής, έθνους ενότητα δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει έθνος.» Ο Ψυχάρης φαίνεται, λοιπόν, να προσελκύεται εξίσου από ιδεολογίες αντιθετικές. Κατά την εισήγησή μας, βασιζόμενοι σε αναφορές του ίδιου του Ψυχάρη σε γραπτά του, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα (προερχόμενα από το Αρχείο Γ. Ψυχάρη του οποίου η ταξινόμηση πρόσφατα ολοκληρώθηκε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων), αλλά και σε έμμεσες πηγές που καταδεικνύουν την κοινωνική του παρουσία και δράση, θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε εκ νέου τα ιδεολογικά του ταξίδια ως ζυμώσεις που αντανακλούν σημαντικές πτυχές της νεότερης ελληνικής αλλά και ευρωπαϊκής ιστορίας.