Νικόλαος Μαυρέλος

Νικόλαου Μαυροκορδάτου, Φιλοθέου Πάρεργα: Η μυθοπλαστική εγκυκλοπαίδεια ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση.

Α. To μυθοπλαστικό πλαίσιο ως αφορμή για εγκιβωτισμό «σοβαρών» ειδών.

Ο Κ. Θ. Δημαράς, με αφορμή το στήσιμο του συμποσιακού σκηνικού ή την αναφορά στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, σωστά παρατήρησε ότι το Φιλοθέου Πάρεργα έχει συμποσιακό–φιλοσοφικό χαρακτήρα.[1] Ωστόσο, το «περιπετειώδες» μυθοπλαστικό πλαίσιο –που εντοπίζει ευστοχότατα ο εκδότης του[2]– μετριάζει ή και ακυρώνει, θα λέγαμε, τη «σοβαρή» πλευρά του με τη χρήση του προσωπείου της ανωνυμίας και την επινοημένη περιπέτεια της σύλληψης και φυλάκισης του Κορνήλιου, στην οποία εγκιβωτίζει την «ύλην» της διηγήσεως, δομημένη κατάλληλα για να δώσει το μυθιστόρημα.

Η κομβική έννοια της «ύλης» αφορά σε δύο πλευρές∙ το γενικό μυθοπλαστικό θέμα, αλλά και στην αφορμή έναρξης της συζήτησης,[3] προσδιορίζοντας μία πλευρά της ειδολογικής ταυτότητας του κειμένου ως φιλοσοφικού διαλόγου. Ωστόσο, το μυθοπλαστικό πλαίσιο ενισχύεται από τεχνικές χαρακτηριστικές στο μυθιστόρημα, όπως η απόκρυψη στοιχείων από τον αναγνώστη, που διασπά τη γραμμική ροή ενός σοβαρού λόγου ή είδους,[4] αλλά και το ότι δεν φανερώνει ούτε στο τέλος του υποτιθέμενου πρώτου μέρους αυτό που υπόσχεται. Επίσης μυθιστορηματική-λογοτεχνική είναι και η χρήση της τεχνικής του «απροσδόκητου» (π.χ. η σύλληψη του Κορνήλιου), τεχνική την οποία αποδίδει και ο ίδιος ο αφηγητής στο μυθιστόρημα και όχι στην Ιστορία, η οποία πρέπει να απεικονίζει το πιθανό (Φ.Π. 104). Τέλος, τα αυτοαναφορικά σχόλιά του, λειτουργούν ως δίαυλος μυθιστορηματοποίησης των διαφόρων ενσωματωμένων ειδών λόγου, κάτι που δεν θα μπορούσε να γίνει σε ένα αμιγώς διαλογικό κείμενο. Οι περισσότεροι συγγραφείς του Διαφωτισμού γράφουν μυθιστορήματα χρησιμοποιώντας μόνο μια ειδολογική μορφή,[5] ενώ ο Μαυροκορδάτος ενσωματώνει πολύ περισσότερες.

Αυτό το πλαίσιο θα δώσει στον συγγραφέα τη δυνατότητα να παρουσιάσει τη γραφή στο μεγαλείο της και να μην έχει πρόβλημα ούτε με τους αναγνώστες, ούτε με τους κριτικούς («φιλολόγους» Φ.Π. 63).[6] Η μη σοβαρή (μη επικοινωνιακή) παρουσίαση δειγμάτων των άλλων (σε σοβαρό ύφος και είδος) γραπτών του τού δίνει τη δυνατότητα να πειραματιστεί σε ένα κείμενο υβρίδιο από πολλές απόψεις (ειδολογικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, πολιτισμικά, φιλοσοφικά κλπ.).[7] Παρότι ονομάζεται «πάρεργο» δεν σημαίνει ότι δεν είναι αξιόλογο. Είναι έργο εν προόδω, εντός του οποίου ο συγγραφέας-αφηγητής γίνεται συν-γραφέας με τους παλαιότερους συγγραφείς, αλλά και με τους ήρωες και τους αναγνώστες του, ενώ καλεί τους «φιλολόγους» να το κρίνουν, δεδομένου ότι γράφεται για να σταλεί προς κρίσιν και έκδοση στη Γαλλία. Ο κόσμος του μυθιστορήματος παρουσιάζεται ως αυτόνομος, αλλά και ως γενεσιουργός του νέου μυθιστορηματικού τρόπου γραφής (ή και αντι-γραφής), χωρίς να απορρίπτεται η μυθιστορική παράδοση, αλλά με τo να τίθεται στο ίδιο πεδίο με το ανώτερο ύφος (και τα ανώτερα είδη κατ’ επέκταση). Αυτό δεν σχετίζεται σε καμία περίπτωση ούτε με την κανονιστική Ποιητική του Κλασικισμού και του Νεοκλασικισμού, αλλά ούτε και με την κατοπινή θετικιστική άποψη περί ειδών τον 19ο αιώνα. Ίσως να συμβαίνει λόγω της ατελούς μορφής του και να μην πρόκειται για προρομαντικό ξέσπασμα, δεδομένου ότι τα είδη παρατίθενται με αρκετά εμφανή διάκριση μεταξύ τους, ενώ είμαστε σε πρώιμη φάση ακόμα και για τον Διαφωτισμό, και μάλιστα σε ανατολικό περιβάλλον.

Η διπλή ή πολλαπλή ειδολογική ταυτότητα του κειμένου μας είναι συνειδητά δοσμένη ως πείραμα, επιδιώκοντας την κρίση των ειδημόνων φιλολόγων, ενώ διαλέγεται με την παράδοση, αλλά και το μέλλον του πεζού λόγου. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι παραμένει περισσότερο στο πλατωνικό μοντέλο στο επίπεδο της δομής και της οργάνωσης του κειμένου (στο πρότυπο των διαλόγων), αλλά η παρουσία της αριστοτελικής παράδοσης (ειδικά της Ρητορικής[8]) είναι εμφανής όσον αφορά στο όλο επικοινωνιακό πλαίσιο, όπως περιγράφει ο Ζ.Μ.Σεφφέρ τη διαφορά μεταξύ πλατωνικού και αριστοτελικού μοντέλου.[9] Ο μυθοπλαστικός πεζός λόγος («πάρεργο») διακρίνεται από την Ιστορία, αλλά και τον επιστημονικό λόγο, ως αντικειμενικότερους, χωρίς όμως να υιοθετείται και το άλλο άκρο, η φαντασία. Άρα, ως προς το θέμα, τοποθετείται ειδολογικά πέραν του έπους και του παραμυθιού και προσεκτικά πλησίον της μυθιστορίας, ενώ συνάμα αρκετά μακριά της, λόγω του εγκιβωτισμού σοβαρών ειδών.[10] Η αμφιταλάντευση ανάμεσα στο σοβαρό και το παιγνιώδες καθιστά το κείμενο μεταιχμιακό ακόμα και σήμερα. Παράλληλα, το κείμενο φαίνεται να προβλέπει (μέσω του αφηγητή του) όλους τους παράγοντες που λαμβάνονται υπ’ όψιν για την παρουσίαση ενός κειμένου.[11]

Η συνειδητή προσπάθεια πειραματισμού στον πεζό λόγο είναι η πρώτη που γίνεται στον νέο ελληνισμό και, ασχέτως της αρχαϊκής γλωσσικής μορφής, απεικονίζει εν μέρει μία νεωτερική κοσμοαντίληψη, χωρίς να αρνείται συλλήβδην τον παλαιότερο κόσμο. Η έννοια της προσαρμογής ενός είδους κατά τον 18ο αιώνα (και όχι μόνο) συνδέεται και με την αλλοίωσή του όταν κάποιο έργο μεταφράζεται ή παραφράζεται, όπως συμβαίνει π.χ. με το πικαρικό μυθιστόρημα που γνωρίζει ευρεία διάδοση.[12] Είναι άραγε τυχαίο που αυτό ακριβώς θίγεται ως πρακτική στο Φ.Π. με τις πικαρικού (αλλά με προεκτάσεις φιλοσοφικού) τύπου ιστορίες των καταδίκων που αντιγράφει, μεταφράζει και αποδίδει ερμηνευτικά ο αφηγητής;[13] Εξάλλου, η συγγένεια αυτού του επεισοδίου στη φυλακή με το αντίστοιχο στον Δον Κιχώτη[14], εντάσσεται στο ίδιο αυτό δια/μετα-κειμενικό πλαίσιο. Παράλληλα, το καθεστώς του αναγνώστη διαπλέκεται με εκείνο του συγγραφέα[15] ή/και του αντιγραφέα ή του μεταφραστή εντός του μυθοπλαστικού παιχνιδιού της αφήγησης, αλλά και εκτός αυτού, δεδομένου ότι στο Φ.Π. υπάρχουν σπερματικά και όλα τα άλλα είδη στα οποία έγραψε έργα ο Μαυροκορδάτος.

Η περίπτωση των επιστολών κατά μίμησιν των του Φαλάριδος αναδεικνύει, ωστόσο, την συνειδητά αμφίβολη φύση των έργων του πεζού λόγου (λογοτεχνικών και μη), όπως και στο Βυζάντιο. Το κείμενο-είδος αφορά στην υιοθέτηση των κανόνων της ρητορικής[16], αλλά με την ταυτόχρονη ενσωμάτωση στοιχείων και ειδών «σοβαρών» σε περιβάλλον ή πλαίσιο «μη σοβαρό». Έτσι, αλλάζει την ελαφρά ως είδος μυθιστορία σε μυθιστόρημα της νεώτερης εποχής, ενσωματώνοντας πιο «σοβαρά» είδη. Το όνομα «πάρεργο» αποτελεί εξωκειμενική κατηγορία και μάλιστα με βάση μόνο το υποκείμενο εκφοράς του πρωτοπρόσωπου εδώ λόγου.[17]

Αν ιδρυτής του φιλοσοφικού μυθιστορήματος υπήρξε, κατά τον Lanson, o Montesquieu με τις Lettres Persanes και αντιπροσωπευτικά κείμενα ο Candide του Voltaire, ο Neveu du Rameau του Diderot και η Nouvelle Héloïse του Rousseau[18], τότε ο Μαυροκορδάτος υπήρξε ο πρώτος πειραματιστής, το κείμενο του οποίου ενδεχομένως να είχε υπόψη ο Montesquieu[19]. Ωστόσο, η βασική διαφορά του εγχειρήματός του σε σχέση με όλα τα προαναφερθέντα είναι ο ηθελημένα ημιτελής και μεταιχμιακός χαρακτήρας του ανάμεσα στο λογοτεχνικό και μη, το σοβαρό και το παιγνιώδες, το φιλοσοφικό και το λαϊκότροπο, την Ανατολή και τη Δύση. Εξάλλου, τα έργα του γράφτηκαν πριν από εκείνα των προαναφερθέντων μεγάλων Διαφωτιστών, ενώ δεν υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να ανιχνευτεί η επίδραση κυρίως της βυζαντινής παράδοσης,[20] αλλά και της αρχαίας ελληνικής στο εν λόγω έργο, που ίσως είναι αμεσότερη και βαθύτερη απ’ ό,τι σε έργα Δυτικών. Η πολιτική φιλοσοφία και η εγκυκλοπαιδική παράδοση του Βυζαντίου, μαζί με τη μυθιστορική παράδοση[21] και την ποικιλία των ειδών του πεζού λόγου, ανανεώνεται προς την κατεύθυνση του νεωτερικού τρόπου σκέψης του Διαφωτισμού.

Β. Τα ενσωματωμένα «σοβαρά» είδη και η διαδικασία μετατροπής τους σε λογοτεχνικά (παιγνιώδη). Σύντομη ανίχνευση με βάση τη βυζαντινή ρητορική.

Το κείμενό μας σηματοδοτεί ενός είδους πέρασμα από το Βυζάντιο στον Νέο Ελληνισμό (ειδολογικά και μορφικά) στον λόγιο μυθοπλαστικό πεζό λόγο. Ένα δυτικότροπο νεωτερικό στην νοοτροπία σύλληψης, αλλά ανατολικό και συνάμα ελληνικό στις καταβολές κείμενο. Τα είδη που χρησιμοποιεί, αλλά και οι θεωρητικές απόψεις που διατυπώνει για τις ειδολογικές κατηγορίες και τη γραφή, μας οδηγούν μεν στην αρχαία, αλλά δεν απομακρύνονται και από τη βυζαντινή ρητορική. Για παράδειγμα, οι κατηγορίες από τα Προγυμνάσματα του Αφθόνιου[22], απαντώνται σχεδόν όλες στο μυθιστόρημα, κάτι που ενισχύει την άποψη για τον διάλογό του με το Βυζάντιο. Το βήμα, όμως, προς τη νεωτερικότητα εντοπίζεται στην κοσμοαντίληψη που εκφράζεται και ή κυρίως με την επιλογή του μυθιστορηματικού είδους. Έτσι, ξεπερνάει ως προς τη Ρητορική και τους σύγχρονούς του Δυτικούς [23] (κυρίως κλασικιστές), οι οποίοι δεν επιχειρούν εύκολα τέτοιες ευρείας φύσης μείξεις ειδών, ενώ όσοι το κάνουν υιοθετούν τη σατιρική υφή και όχι τη σοβαρότερη που επιλέγει ο Μαυροκορδάτος. Παράλληλα, όλο το Φ.Π. διαλέγεται και με τα υπόλοιπα κείμενά του, δίνοντας στο μυθιστόρημα ένα είδος προγυμνασματικού χαρακτήρα, ως βιβλιοθήκη υποδειγμάτων για τα άλλα έργα (Ψόγος Νικοτιανής, Περί Καθηκόντων, παραινέσεις, επιστολές -κανονικές και «Κατά μίμησιν των του Φαλάριδος»- κλπ.).
Για να επιστρέψουμε όμως στα Φ.Π. και τα «σοβαρά» είδη που ενσωματώνει από τη βυζαντινή παράδοση, θα λέγαμε ότι τα πιο σημαντικά (ποιοτικά και ποσοτικά) είναι οι δημηγορίες και οι πραγματείες. Ένα από τα πιο απλά είδη που χρησιμοποιούνται είναι η περιγραφή («έκφρασις»). Αν και στα Φ.Π. έχει εντοπιστεί η ύπαρξη του είδους στην περιγραφή του κήπου, δεν έχει προσεχθεί ότι ακόμα και η εγκυκλοπαιδική σχεδόν περιγραφή εθνών, ηθών και εθίμων εντάσσεται στο ίδιο πλαίσιο ως απεικόνιση του «καιρού», κατά τον Ερμογένη.[24]

Η κατηγορία των Βίων (οι οποίοι εδώ εγκιβωτίζονται ως «αποσημειώσεις») είναι από τις πιο γνωστές και αγαπητές στο Βυζάντιο, ειδικά για τόσο σημαντικά πρόσωπα. Στην περίπτωση της αυτοβιογραφίας[25] το παιχνίδι είναι πιο ενδιαφέρον, αφού οι δύο εγκιβωτισμένες αφηγήσεις, του Κορνήλιου και του βαρκάρη, αντιπαρατίθενται. Η πρώτη σοβαρή και σύντομη από μορφωμένο άνθρωπο και ομοεθνή, ενώ η δεύτερη απλοϊκή και πολύλογη (σαν την ανατολικού τύπου αφήγηση των Παραμυθιών της Χαλιμάς), από έναν βαρκάρη, την οποία στο τέλος ο αφηγητής συντομεύει σε τρίτο πρόσωπο. Θα μπορούσαμε άραγε να υποστηρίξουμε ότι πρόκειται για τους δύο πόλους που το μυθιστόρημα καλείται να πλησιάσει ή να μετριάσει; Στην περίπτωση που ισχύει αυτό, οι διαμεσολαβημένες[26] (από τον αφηγητή - μεταφραστή - ερμηνευτή) θερβαντικού τύπου αφηγήσεις των καταδίκων, μπορεί να αποτελούν μία από τις λύσεις του προβλήματος.

Σημαντικότατο είδος στο Βυζάντιο, αλλά και στην αφηγηματική λογοτεχνία της εποχής του Μαυροκορδάτου[27], είναι η επιστολή. Στα Φ.Π. η μόνη επιστολή που συναντάμε είναι η μικρή επιστολή του Κορνηλίου προς τον Ιάκωβο, με την οποία του ζητάει βοήθεια. Παρότι το μοναδικό δείγμα του είδους στο μυθιστόρημα, η σημασία της είναι δυσανάλογα μεγάλη, αφού η πλοκή δεν θα μπορούσε να προωθηθεί αλλιώς, ενώ η αγωνία του αναγνώστη επιτείνεται λόγω της περίεργης σύλληψης και του μικρού μεγέθους της αινιγματικής επιστολής.
Η περίπτωση επαίνου ή ψόγου ως ξεχωριστών ειδολογικών κατηγοριών της Ρητορικής[28] δεν απαντάται στα Φ.Π. αμιγής, αλλά είτε στις σύντομες αναφορές (εντός δημηγοριών) είτε στον σύντομο έπαινο (εν είδει κατόπτρου ηγεμόνος) του Σουλτάνου, τον οποίο δύσκολα θα θεωρούσαμε μόνο εγκωμιαστικό ή μόνο επικριτικό.[29] Ταυτόχρονα, αν κάποιος ήθελε να ελέγξει αναλυτικότερα την ύπαρξη και τον τρόπο ενσωμάτωσης αυτών των ειδών στο μυθιστόρημα, θα έπρεπε να λάβει υπόψη και το υπόλοιπο κείμενο ως εικόνα της ζωής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.[30]

Τέλος, τα γνωμικά («γνώμες»), με την επιγραμματική συντομία τους, αποτελούσαν εξίσου σημαντικό είδος λόγου στο Βυζάντιο,[31] αλλά στα Φ.Π. η συνομιλία με τους δυτικούς και σύγχρονους αντιπροσώπους του είδους είναι πολύ σημαντικότερη και οι αναφορές άμεσες.

Γ. Περί της τέχνης του πεζού λόγου[32]

Ο αφηγητής ξεκινάει τον αρκετά εκτενή λόγο του,[33] αναφερόμενος στις οφειλές της ιταλικής Aναγέννησης στο Βυζάντιο και τους λογίους του,[34] ενώ το μεγαλύτερο μέρος αφορά στις αναγνώσεις ενός λογίου. Υπάρχει επίσης αναφορά στη διαμάχη Αρχαίων – Νεωτέρων, που συντάραξε την Ευρώπη (τέλος του 17ου και αρχή 18ου αιώνα). Πέραν του γεγονότος ότι προβάλλει με χαρακτηριστικό τρόπο την οφειλή της Αναγέννησης και του Ουμανισμού στο Βυζάντιο, η λεπτομέρεια που μας ενδιαφέρει εδώ είναι επιπλέον η επισήμανση ότι οι Βυζαντινοί δίδαξαν και Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Με τον τρόπο αυτόν δίνεται η διπλή όψη της βυζαντινής φιλοσοφικής σκευής και όχι η μονομερής αριστοτελική που επικρατούσε στις μέρες του.[35] Ταυτόχρονα, επιμένει ότι οι εναπομείναντες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία διατήρησαν βιβλιοθήκες και χειρόγραφα των Αρχαίων και συνέχισαν την παράδοση. Η εικόνα αυτή διαφέρει αρκετά από εκείνη που προέβαλε ο ύστερος Διαφωτισμός στην Ελλάδα, αλλά και η λογιοσύνη ως το μέσο του 19ου αιώνα, οπότε το Βυζάντιο επανέρχεται στο προσκήνιο. Παρόλο που δεν αναφέρεται σε πλήρη παρακμή της λογιοσύνης στην Αυτοκρατορία (πώς θα μπορούσε άλλωστε να το κάνει με άμεσο τρόπο;), η αναφορά του στην δυσκολία προόδου της λογιοσύνης κατά το β΄ μισό του 15ου ως και τον 16ο είναι ξεκάθαρη, παρότι διακριτική.[36]

Η πλήρης ανάνηψη της λογιοσύνης (την οποία δεν προσδιορίζει χρονικά, αλλά μάλλον αναφέρεται στον 17ο αιώνα) εντοπίζεται στην εποχή κατά την οποία οι λόγιοι πηγαίνουν πια στη Δύση για να πάρουν τα φώτα και να αρχίσουν να δημιουργούν βιβλιοθήκες με έργα ελληνικά, δυτικά, αλλά και ανατολικά.[37] Ο κατάλογος έργων και συγγραφέων που ακολουθεί, και οι συγκρίσεις που επιχειρεί θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό έργα όπως η Μάχη των βιβλίων του Swift, αλλά χωρίς έντονο το σατιρικό στοιχείο, ενώ παράλληλα ξεκαθαρίζεται και το θέμα των οφειλών του Μαυροκορδάτου στον Κικέρωνα[38], και κατόπιν (Φ.Π. 54) διαφαίνεται και η γνώμη του για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Κατ’ αρχήν δεν απορρίπτει όλον τον Αριστοτέλη, εμμένοντας στη σημασία της ηθικής φιλοσοφίας, αλλά περισσότερο της Ρητορικής του, ενώ και στον Πλάτωνα εντοπίζει σκοτεινά σημεία. Όπως παρατηρεί καίρια ο Π. Νούτσος,[39] διευκρινίζοντας την ασάφεια που προέκυπτε από τη μελέτη του Αγγέλου, παραμερίζεται ο «εκπαιδευτικός αριστοτελισμός», όχι λόγω «αντεπίθεσης του πλατωνισμού», αλλά ως απόηχος των ευρωπαϊκών ιδεών. Γι’ αυτό εντοπίζει αρνητικά στοιχεία και στον Πλάτωνα σε σχέση με τις δεισιδαιμονίες. Γενικότερα, για τους Αρχαίους[40] ο Μαυροκορδάτος φαίνεται να ασπάζεται τη γνώμη που διατυπώνει ο Swift ότι είναι καλύτερο οι Σύγχρονοι να «υψώσουν την ιδικήν των πλευράν του όρους παρά να ονειρεύονται να χαμηλώσουν εκείνην των Αρχαίων»[41]. Ο σεβασμός προς τους Αρχαίους συμβαδίζει με την ψύχραιμη αντιμετώπιση των Νεωτέρων και την συχνή επισήμανση ότι χρειάζεται δουλειά και μελέτη για να παραχθούν μεγάλα έργα. Στο σημείο αυτό επικαλείται το παράδειγμα ενός νεώτερου σοφού, του Bacon, ο οποίος «ερανίζεται… ευφυώς τα άνθη» (Φ.Π. 61), αλλά προχωράει ένα βήμα παραπέρα.

Οι υπόλοιποι συγγραφείς παραθέτονται όχι ταξινομημένοι στις γνωστές μας από τη Δύση ειδολογικές κατηγορίες, λογοτεχνία – μη λογοτεχνία, ποίηση – πεζογραφία κλπ, αλλά με βάση τη διάκριση Αρχαίοι και Νεώτεροι,[42] χωρίς να παραλείπει και τα έργα Αράβων και Οθωμανών.

Η κατάληξη του είναι χαρακτηριστική και αφορά στην ευθύνη των Νεωτέρων έναντι των Αρχαίων. Η μελέτη των δεύτερων είναι η υποχρέωση των πρώτων για να μπορούν να τους ξεπεράσουν. Απαραίτητο προσόν θεωρεί την πολυμάθεια πρώτα (κάτι που ο ίδιος πάντα επιδίωκε), αφού έχει προηγηθεί η διάσωση των έργων των Αρχαίων, την οποία παρουσίασε στην αρχή. Η σοφία έρχεται κατόπιν και ως απόσταγμά της η συγγραφή «βίβλων», όπως συμβαίνει με την κατ’ εκείνον χαρακτηριστική περίπτωση του «σοφοτάτου Βακώνου» (Φ.Π. 61). Ο συγγραφέας είναι, συνεπώς, πρώτα αναγνώστης και μελετητής. Κατόπιν, αφού διαλεχθεί, σχολιάσει, μιμηθεί «ανεπίμωμα» και ερανισθεί «ευφυώς», τους Αρχαίους και τους συγχρόνους του, μπορεί να συνθέσει ένα έργο, είτε ως πάρεργο, είτε ως σοβαρή μελέτη. Αυτά όλα δεν κάνουν άλλωστε ο αφηγητής μας και ο Μαυροκορδάτος;

Ενδιαφέρουσα για την ποιητική και πεζογραφική θεωρία, και λιγότερο για την Ιστορία, είναι η εγκιβωτισμένη πραγματεία του Γραικού «Περί ηθών, παθών και χαρακτήρων»,[43] αφού αναφέρεται στην παρουσίαση («διαζωγραφείν») των χαρακτήρων όχι μόνο στην Ιστορία, αλλά γενικότερα στην αφήγηση.[44] Εδώ κάνει και διάκριση ποιητών – λογογράφων, αλλά στο θέμα των τεχνικών της γραφής αναφέρεται χωρίς μια τέτοια διάκριση ποίησης - πεζογραφίας. Ωστόσο, καθώς οι αναφορές του γίνονται κατά βάσιν σε αφηγηματικά (και λιγότερο σε δραματικά) κείμενα, θα λέγαμε ότι υιοθετεί κυρίως τη διμερή αριστοτελική διάκριση αφήγησης και μίμησης και όχι την τριμερή πλατωνική.[45] Παράλληλα, αποσιωπώντας τη λυρική ποίηση, τα κοινά σημεία Ποιητικής και Ρητορικής είναι περισσότερα. Η διάκριση ατομικού και συλλογικού στη θεωρία αυτή μας οδηγεί και στην Πολιτεία του Πλάτωνα, δεδομένου ότι από τον αφηγητή του μυθιστορήματός μας προκρίνεται ο ποιητής που είναι ενημερωμένος για τα κοινά και προτάσσει τον συλλογικό βίο[46] έναντι του ατομικού («μοναδικού») βίου (ατομικά «πάθη» ή επιμέρους χαρακτήρες), εντοπίζοντας (για την περίπτωση της Ιστορίας) το λάθος πολλών, που εμμένουν στην παρουσίαση χαρακτήρων και χάνουν τη δράση και τη ζωή, όπως οι λόγιοι που δεν έχουν βιώσει τίποτα και ξέρουν μόνο όσα άκουσαν ή τους υπαγορεύει ο άρχοντας στην αυλή του οποίου ζουν.

Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει η διάκριση των λογοτεχνικών ειδών (κωμωδία, τραγωδία) από τα σοβαρά είδη (π.χ. ιστορία «κατηκριβωμένη»[47]) που πρέπει να ακολουθούν τη φύση. Η κατάληξη είναι το πιο σημαντικό: τι να κάνουμε όμως τους κανόνες, αφού τα πάντα έρχονται μετά το ον.[48] Στο σημείο αυτό πρωτοπορεί τονίζοντας την σχετικότητα των ειδολογικών ταξινομήσεων σε σχέση με το προς απεικόνιση αντικείμενο, ενώ με το γενικό χαρακτήρα των κατηγοριών, φαίνεται να μη δέχεται ούτε την αριστοτελικής προέλευσης κλασικιστική προοπτική των κλειστών ιστορικών ειδών, παρά την εμμονή στη διάκριση μειζόνων (σοβαρών) και ελασσόνων (παιγνιωδών) ειδών λόγου.
Τέλος, αντικείμενο εξέτασης γίνεται και ο σοβαρός λόγος της Ιστορίας, καθιστώντας την προσπάθεια πρωτοποριακή, αφού δεν είναι συχνά ανάλογα δείγματα της συνεξέτασης ποιητικού και πεζού λόγου, ή ιστορικής και λογοτεχνικής αφήγησης, μαζί με την δραματική ποίηση. Η Ιστορία ως αντικειμενικό είδος πρέπει να αντιπροσωπεύει το «πιθανόν» και το «ήδιστον», «απομιμούμενη» «ψυχής ήθος», αλλά ποτέ «δια θαύματος» (απίθανου, φανταστικού ή απροσδόκητου, θα έλεγε ο Αριστοτέλης), όπως στην περίπτωση του Ηρόδοτου. Η αυλική Ιστορία ή γενικότερα η Ιστορία που δίνει έμφαση σε κάποιον χαρακτήρα ή εξυπηρετεί κάποιο σκοπό πέραν του κοινού καλού, θεωρείται παρακμιακή. Το παρελθόν, που αποτελεί και αντικείμενό της, πρέπει να εξετάζεται εξονυχιστικά. Αντίθετα, η κωμωδία και η τραγωδία (δεν μιλάει για λυρική ποίηση, ενώ το μυθιστόρημα το εξέτασε μαζί με την Ιστορία στον πεζό λόγο) είναι «κάτοπτρα παντοδαπού βίου», και του παρελθόντος (με εξέταση των εξεχουσών πηγών) και του παρόντος («ενεστηκότος χρόνου»), αλλά οφείλουν να απεικονίζουν τους χαρακτήρες όπως πρέπει και να τους καλλωπίζουν με το «αριστοτελικόν χρώμα», με τη σκευή της Ρητορικής, θα προσθέταμε.

Δ. Το μυθιστόρημα και η εποχή του, ήτοι σχέδιο συγκριτικής προσέγγισης εν είδει επιλόγου

Πατώντας στην προηγηθείσα παράδοση του ‘ελαφρού’[49] (περιπετειώδους ή ερωτικού) μυθιστορήματος ο Μαυροκορδάτος προσπαθεί να το ανάγει σε σοβαρό είδος, με βάση την αληθοφανή απεικόνιση της κοινωνίας (παρελθόντος ή παρόντος) και των χαρακτήρων, χρησιμοποιώντας μεθοδολογία σοβαρή στη συλλογή του υλικού και με όργανο την αριστοτελική θεωρία (κυρίως ρητορική, αλλά και ποιητική με πλατωνικές αποχρώσεις).[50] Στο θέμα της θεωρίας και της πράξης του γραπτού λόγου, ενώ δεν πάει πολύ πιο πέρα από το Βυζάντιο ή τη Δύση, συνδυάζοντας τόσα πολλά, βρίσκεται ένα βήμα πριν τον ρεαλισμό του 19ου αιώνα, αλλά όχι τόσο κοντά στον (προ)ρομαντισμό του Rousseau (Julie ou la Nouvelle Héloïse) ή τον ανατολισμό του Montesquieu (Lettres Persanes) και την παντελή έλλειψη μυθοπλαστικού πλαισίου στις Lettres philosophiques του Voltaire. Ως προς τη μεταμυθοπλαστική του υφή βρίσκεται πολύ κοντά στις κωμικές ή ειρωνικές παρωδίες και τις σάτιρες ή αλληγορίες του Διαφωτισμού (Diable boiteux, Gil Blas, Tristram Shandy, Gulliver’s Travels, Alice in Wonderland), αλλά χωρίς τη φαιδρή παρωδιακή πλευρά ή την σατιρική οξύτητα. Η ‘παρωδία’ των ειδών ως μείξη επιτυγχάνεται με απόλυτα σοβαρό τρόπο. Περισσότερο, όμως, πλησιάζει στο φιλοσοφικό αφήγημα του Voltaire (Zantig κλπ.) λόγω του λεπτού χιούμορ, αλλά και με πολλές διαφορές που καθιστούν το μυθιστόρημά μας μοναδική περίπτωση στον 18ο αιώνα. Εν τέλει, θα λέγαμε ότι πάνω απ’ όλα η προσπάθεια του Μαυροκορδάτου πλησιάζει στην κατά πολύ υστερότερη θεωρητική άποψη του Voltaire για το μυθιστόρημα που, από «ακολουθία χιμαιρικών και επιπόλαιων συμβάντων»,[51] γίνεται ένα «πρωτότυπο σύμπλεγμα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας».[52] Είναι άραγε εύκολο (ειδικά σε σχέση με τις επιστολές σε μίμηση των του Φαλάριδος, αλλά και τα Φ.Π.) να καταλήξουμε αν ο πολιτικός και φιλόσοφος είναι πάνω από ή δίπλα στον λογοτέχνη;