Νίκος Καββαδίας – Federico García Lorca. Δύο εθνικές ταυτότητες συναντώνται
Περίληψη
Σκοπός αυτής της ανακοίνωσης είναι να αναδείξει στο ποίημα του Νίκου Καββαδία “Federico García Lorca” τη συνάντηση δύο εθνικών ταυτοτήτων, της ισπανικής και της ελληνικής, και εν τέλει την ταύτισή τους ως μίας, στο πρόσωπο του Ισπανού ποιητή. Θέμα του ποιήματος αποτελεί η δολοφονία του Lorca από τις δυνάμεις του στρατηγού Franco, στις 19 Αυγούστου 1936 λίγο μετά την έναρξη του ισπανικού εμφυλίου. Ο δημιουργός του, ποιητής Νίκος Καββαδίας, το πρωτοδημοσίευσε το 1945, στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, για να το εντάξει εν συνεχεία στην ποιητική συλλογή Πούσι που είδε το φως της δημοσιότητας δυο χρόνια αργότερα, το 1947. Το ποίημα δομείται πάνω σε μια διαδοχή φαινομενικά ασύνδετων εικόνων, που παρουσιάζουν ωστόσο μια υποτυπώδη σειρά γεγονότων. Αν και εντός του ποιήματος ο Ισπανός ποιητής δεν κατονομάζεται ποτέ (εκτός απ’τον τίτλο), οι εικόνες αυτές βοηθούν τον αναγνώστη ν’αναγνωρίσει τη χώρα καταγωγής του, την Ισπανία (π.χ. Ανέμισες για μια στιγμή το μπολερό// και το βαθύ πορτοκαλί σου μεσοφόρι: ένδυση χαρακτηριστική των ταυρομάχων). Ωστόσο, βρίθουν και στοιχεία ξεκάθαρα ελληνικά (π.χ. Στον τοίχο της Καισαριανής μας φέραν…// Κοπέλες απ’το Δίστομο…). Απ’τον θάνατο του Ισπανού ποιητή, ως και τις δημοσιεύσεις του ποιήματος μεσολαβούν περίπου 10 χρόνια πλήρη τραγικών ιστορικών γεγονότων, όχι μόνο για την Ισπανία και την Ελλάδα αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο (ισπανικός Εμφύλιος, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ελληνικός Εμφύλιος). Με διάφορους λογοτεχνικούς τρόπους ο Καββαδίας εντάσσει γεγονότα αυτών των χρόνων στο ποιημά του, λ.χ. τις τραγικές συνέπειες των πολέμων στον άμαχο πληθυσμό, τη συμμετοχή Ελλήνων ναυτεργατών ως εθελοντών της δημοκρατικής παράταξης στον ισπανικό εμφύλιο, την εκτέλεση του Lorca, τις εκτελέσεις Ελλήνων αντιστασιακών στην Καισαριανή και των κατοίκων του Διστόμου από τους Ναζί. Ο συγκερασμός αυτών των γεγονότων εντός του ποιήματος αναδεικνύει την κοινή τραγική μοίρα των λαών (εδώ των Ισπανών και των Ελλήνων) μπροστά στον όλεθρο του ολοκληρωτισμού. Τον ίδιο τον Lorca κάνει έκκληση ο Καββαδίας να θρηνήσουν οι Έλληνες σα δικό τους νεκρό (Κοπέλες απ’το Δίστομο φέρτε νερό και ξύδι: προσφορά χοών στον νεκρό), ταυτίζοντας την εκτέλεσή του μ’εκείνη των 200 Ελλήνων αγωνιστών στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής την Πρωτομαγιά του 1944 (Στον τοίχο της Καισαριανής μας φέραν από πίσω// κ’ ίσα έν’ αντρίκιο ανάστημα υψώσαν το σωρό). Τέλος, τον νεκρό πια Lorca προτρέπει ο Καββαδίας να σύρει … για κείνο το στερνό στην Κόρδοβα ταξίδι, απάνω στη φοράδα του δεμένος σταυρωτά. Το ταξίδι εκείνο στην Κόρδοβα αποτελεί σαφή διακειμενική αναφορά στο γνωστό ποίημα του Lorca «Το τραγούδι του καβαλάρη», όπου ο Ισπανός ποιητής προφητεύει ότι “Κι ο θάνατος, αχ, που προσμένει,// Προτού να φτάσω στην Κόρδοβα!” Η εικόνα του νεκρού καβαλάρη είναι αρχετυπική τόσο στην ποίηση του Lorca όσο και στην ισπανική λογοτεχνία ευρύτερα (El Cid, Don Quijote), αυτό ωστόσο δεν εμπόδισε Έλληνες μελετητές και αναγνώστες του ποιήματος να θεωρήσουν ότι πίσω απ’αυτήν ο Καββαδίας υπαινισσόταν τη μορφή του Άρη Βελουχιώτη, του αριστερού αγωνιστή της ελληνικής εθνικής αντίστασης, που αυτοκτόνησε το 1945. Ακόμα και αν αυτός ο συσχετισμός με τον Βελουχιώτη δεν ευσταθεί, ενθαρρύνεται όμως από την υπαινικτικότητα του ποιήματος. Ο Έλληνας αναγνώστης καλείται να αναγνωρίσει τα στοιχεία εθνικής ταυτότητας του Ισπανού ποιητή, αλλά ταυτόχρονα προτρέπεται απ’ τις ενδοκειμενικές ενδείξεις να τον οικειοποιηθεί, να τον φέρει στον δικό του ορίζοντα προσδοκίας, εντέλει να τον θεωρήσει εξίσου Έλληνα με κάθε συμπατριώτη του αγωνιστή –θύμα του ολοκληρωτισμού.