Δζ. Ν. Ραμαζάνοβα

Βιβλία στην ελληνική γλώσσα στη Ρωσσία το 2ο μισό του 18ου ― αρχές 19ου αι.

Τό 2ο μισό του 18ου ― αρχές 19ου αι. στη Ρωσσία, στο περιβάλλον μορφωμένων ανθρώπων εμφανίζεται ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ελληνικό πολιτισμό. Η ρωσσική λογοτεχνία αυτής της εποχής είναι γεμάτι από θέματα αρχαίων συγγραφέων της Ελλάδας. Ταυτόχρονα δίνεται προσοχή και στην βυζαντινή περίοδο.

Η κλασσική εκπαίδευση του 18-19ου αι. απαιτούσε εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής γλώσσας, γι’αυτό οι διανοούμενοι της εποχής μπορούσαν να διαβάζουν τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς όχι μόνο στην μετάφραση, αλλά και στο πρωτότυπο. Χάρις σ’αυτό, στη Ρωσσία διαδίδονται μεταφράσεις, όπως επίσης και έργα στις ελληνικές, ελληνο-λατινικές και ελλινο-γαλλικές εκδόσεις.
Στην ανακοίνωσή μας παρουσιάζεται η ανασκόπηση των εκδόσεων στην ελληνική γλώσσα του 2ου μισού του 18ου ― αρχών 19ου αι. που υπήρχαν εκείνη την εποχή στη Ρωσσία. Οι εκδόσεις αυτές βρίσκονται τώρα στη Μόσχα. Πρέπει να υπογραμμίσουμε που ελληνικά βιβλία όχι μόνο κομίζονται στη Ρωσσία από την Ευρώπη, αλλά και εκδίδονται στην ίδια τη Ρωσσία, ιδιαίτερα στο Τυπογραφείο του Πανεπιστημίου της Μόσχας, στην Ακαδημία επιστημών στην Πετρούπολη κτλ.

Οι δυσκολίες που παρέχει η ανακάλυψη ελληνικών εκδόσεων στις βιβλιοθήκες της Μόσχας, δεν επιτρέπουν να μιλούμε για αποπεράτωση της μελέτης μας. Αντίθετα, βρισκόμαστε στην αρχική φάση της έρευνας αυτών των εκδόσεων στη Ρωσσία. Όλα τα ελληνικά βιβλία η τα βιβλία που έχουν σχέση με την ιστορία του ελληνισμού στη Ρωσσία το δεύτερο μισό 18ου ― 19ο αιώνα, αποτελούν δύο μεγάλες ομάδες. Την πρώτη ομάδα την συγκροτούν ευρωπαϊκές εκδόσεις στην ελληνική γλώσσα (ή παράλληλα στα λατινικά, γαλλικά κτλ.) Μεταξύ αυτών τών βιβλίων βρίσκονται εκδόσεις 18ου ― 19ου αιώνα και παλαιώτυπα, τα βιβλία 16ου ― αρχών 18ου αιώνα, τα οποία έγιναν στη Ρωσσία μόνο την εποχή που μας ενδιαφέρει. Η δεύτερη ομάδα σχηματίζεται από τα βιβλία, τυπωμένα στη Ρωσσία στην ελληνική γλώσσα.
Ελληνικά βιβλία της περιόδου που μας ενδιαφέρει υπάρχουν σε μερικές βιβλιοθήκες της Μόσχας, πρωτ’ απ’όλα στην Ρωσσική Κρατική Βιβλιοθήκη, στην Επιστημονική βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Λομονόσωφ, στο Ρωσσικό Κρατικό Αρχείο Παλαιών Εγγράφων, στην Ιστορική βιβλιοθήκη.

Στο Μουσείο του βιβλίου της Ρωσσικής Κρατικής Βιβλιοθήκης υπάρχουν ελληνικά και ελληνο-λατινικά βιβλία 15ου ― 19ου αιώνα, τα οποία βρίσκονται σε μερικές συλλογές. Πρωτ’απ’ όλα, είναι η συλλογή της Εκκλησιαστικής Ακαδημίας της Μόσχας, τα βιβλία της οποίας μετά την Επανάσταση του 1917 είχαν μεταφερθεί στη Βιβλιοθήκη Λένιν. Η συλλογή της Εκκλησιαστικής Ακαδημίας σχηματιζόταν κατά δύο αιώνες, αρχίζοντας από το 1685, όταν οι αδελφοί Λειχούδες, Ιωαννίκιος και Σωφρόνιος, ίδρυσαν την Σλαβο-ελληνο-λατινική Ακαδημία. Το 1814 η Ακαδημία των Λειχουδών μετονομάζεται και γίνεται Εκκλησιαστική Ακαδημία της Μόσχας, η οποία λειτουργεί από τότε στην Λαύρα του αγίου Σεργίου. Μετά την μετάθεσή της η Ακαδημία έλαβε τη συλλογή του σεμιναρίου της Λαύρας. Εκτός απ’αυτό, η Ακαδημία μεγαλώνει τη βιβλιοθήκη της χάρις στα βιβλία, σύγχρονα και παλαιότυπα, τα οποία αγοράζονται τακτικά σύμφωνα με τις αιτήσεις των δασκάλων της[1].

Χάρις στούς παραγγελιούχους της Ακαδημίας στη Ρωσσία και στο εξωτερικό (π.χ. ο J. Gamber στο Παρίσι και ο F. Brockhaus στη Λειψία)[2] στη βιβλιοθήκη έρχονται και ευρωπαϊκές ελληνικές εκδόσεις. Στην Ακαδημία χαρίζονται συλλογές βιβλίων από τους ανθρώπους που είχαν σχέση με αυτό το ίδρυμα. Έτσι λοιπόν, η βιβλιοθήκη έλαβε ελληνικές εκδόσεις μεσα στη συλλογή του αρχιεπισκόπου της Μόσχας Αυγουστίνου, που ήταν πρύτανις του σεμιναρίου της Λαύρας και της Ακαδημίας[3]. Μεταξύ των βιβλίων του, π.χ. είναι η έκδοση τών Μύθων του Αισώπου (Παρίσι, 1810)[4]. Πρέπει να τονίσουμε που στο πρόγραμμα της Εκκλησιαστικής Ακαδημίας, αρχίζοντας από την ίδρυσή της, πάντα υπήρχε μάθημα της ελληνικής γλώσσας. Αυτό μας εξηγεί, γιατί στη συλλογή της Ακαδημίας τα ελληνικά βιβλία καταλαμβάνουν ένα σημαντικό μέρος της βιβλιοθήκης.

Ελληνικές εκδόσεις της Ρωσσικής Κρατικής Βιβλιοθήκης σώζονται επίσης και στις συλλογές άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, π.χ. της Πρακτικής Ακαδημίας εμπορικών επιστημών της Μόσχας, η οποία ιδρύθηκε το 1810. Μεταξύ τών βιβλίων αυτού του ιδρύματος υπάρχει το εξης βιβλίο: Αι καθ’ Όμηρον αρχαιότητες. Και αι Κερκυραϊκαί αρχαιολογίαι. Εκ της Λατινίδος… υπό Ε<υγενίου>… Β<ουλγάρεως>… Μόσχα, 1804»[5].
Διάφορα ελληνικά βιβλία βρίσκονται και στις ιδιωτικές συλλογές που μπήκαν στο Τμήμα σπανίων βιβλίων της Ρωσσικής Κρατικής Βιβλιοθήκης: του Αβραάμ Νοροβ, του Νικολάου Biroukov και άλλων.

Έτσι λοιπόν, αυτές οι εκδόσεις μας διαδηλώνουν το ενδιαφέρον προς το ελληνικό βιβλίο, προς το ελληνικό πολιτισμό που υπήρχε κατά το 18ο ― 19ο αιώνα στη Ρωσσία στο περιβάλλον των βιβλιοφίλων και συλλέκτων βιβλίων, όπως επίσης και σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Μία άλλη συλλογή που μας ενδιαφέρει στη μελέτη μας, είναι η βιβλιοθήκη του Ρωσσικού Κρατικού Αρχείου Παλαιών Εγγράφων. Ελληνικά βιβλία που βρίσκονται εδώ, ανήκουν σε διάφορα κρατικά ιδρύματα της Ρωσσικής Αυτοκρατορίας. Πρωτ’απ’ όλα ― στη Βιβλιοθήκη του Τυπογραφείου της Συνόδου, στην οποία υπάρχουν εκδόσεις 16ου ― 18ου αιώνα. Είναι μια μοναδική συλλογή στη Μόσχα και ίσως και σ’όλη τη Ρωσσία που, χάρις στούς βιβλιοθηκαρίους του 19ου αιώνα, έχει κατάλογο ξένων εκδόσεων, ταξινομημένων κατά την γλώσσα τους. Τα βιβλία της εποχής που μας ενδιαφέρει τώρα, βρίσκονται κατά τη πλειοψηφία τους στη συλλογή του Υπουργείου εξωτερικών και μερικών τμημάτων του, και έχουν μέσα τους το βιβλιόσημο (ex-libris) της Βιβλιοθήκης του Γενικού Αρχείου του Υπουργείου εξωτερικών η, π.χ., της Ιστορικο-Διπλωματικής Βιβλιοθήκης του ίδιου Υπουργείου, μεταξύ των βιβλίων της οποίας μπορούμε να δούμε το «Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae» (Bonnae, 1828)[6].

Όμως το πιό μεγάλο μέρος των ελληνικών βιβλίων βρίσκεται στο τμήμα που ονομάζεται «Δημόσια βιβλιοθήκη του εκπαιδευτικού Τμήματος ανατολικών γλωσσών του Υπουργείου εξωτερικών». Αυτό το τμήμα ιδρύθηκε και λειτουργούσε στο τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα. Ανάμεσα στα βιβλία της «Δημόσιας βιβλιοθήκης» βρήκαμε την έκδοση του Ξενοφώντος Κυρού παιδείας (Lipsiae, 1780)[7] και τις συλλογές «Oratores Graeci» (Lipsiae, 1771-1773)[8] και «Analecta veterum poetarum graecorum» (Argentorati, 1772-1776)[9]. Στις σελίδες των βιβλίων αυτών βρίσκονται πολυάριθμα σημειώματα των αναγνωστών του 18ου ― 19ου αιώνα. Μελετώντας αυτά τα ίχνη της δουλειάς τους, μπορούμε να καταλήξουμε πως οι αρχαίοι συγγραφείς που ενδιαφέρουν τότε τους αναγνώστες, ήταν ο Σόλων, ο Φοκυλλίδης, ο Ανακρέοντας, ο Σιμωνίδης.
Ιδιαίτερα μεγάλο ενδιαφέρον γιά το θέμα μας παρουσιάζει η συλλογή του Τμήματος χειρογράφων και σπανίων βιβλίων της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Λομονόσωφ, στην οποία βρίσκονται όχι μόνο οι εκδόσεις του Τυπογραφείου του Πανεπιστημίου από τα τέλη του 18ου ― αρχές 19ου αι., αλλά και οι προσωπικές βιβλιοθήκες περίφημων και μορφωμένων ανθρώπων της τότε Ρωσσίας (Α.Ι. Ερμόλωβ, Μ.Ν. και Ν.Μ. Μουραβιέβ, Ι.Α. Γέϊμ κα.).

Μεταξύ τους την πιό μεγάλη σημασία έχει η συλλογή βιβλίων της οικογένειας Μουραβιέβ. Ιδρυτής της συλλογής αυτής έγινε ο Μιχαήλ Μουραβιέβ, συγγραφέας, ποιητής, μεταφραστής, που ήταν κηδεμόνας του Πανεπιστημίου της Μόσχας το 1803―1807.
Η κύρια περίοδος της δραστηριότητας του Μουραβιέβ πέφτει στις δεκαετίες 80―90 του 18ου αιώνα και συμπίπτει με την ακμή του Διαφωτισμού στον ελληνικό κόσμο και στη Ρωσσία. Η πλειοψηφία των έργων και των μεταφράσεών του χρονολογείται με αυτήν την εποχή. Δύο φάσεις της ζωής του ήταν ιδιαίτερα σημαντικές: 1) 1785―1796, όταν ο Μουραβιέβ διδάσκει την ρωσσική λογοτεχνία, την ιστορία και την φιλοσοφία στους εγγόνους της Μεγάλης Αικατερίνας, Αλέξανδρο και Κωνσταντίνο. Ένα σταθερό θέμα της διδασκαλίας του αυτήν την περίοδο είναι η ιστορία και η πολιτιστική κληρονομία της Ελλάδος. 2) 1803―1807, όταν ο Μουραβιέβ κυβερνάει το Πανεπιστήμιο της Μόσχας σαν κηδεμόνας του. Σαράντα χρόνια αργότερα όλη η βιβλιοθήκη του, μαζί με τα βιβλία του γιού του Νικήτα, μπήκε σαν ένα σημαντικό μέρος στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου. Είναι γνωστό που το 1844 το Πανεπιστήμιο έλαβε από την οικογένεια Μουραβιέβ 2378 έργα σε 4067 τόμους, βιβλία στην ρωσσική, ελληνική, λατινική, γαλλική, ιταλική, γερμανική, αγγλική και πολλές άλλες γλώσσες. Στο έγγραφο της μεταβιβάσεως βιβλίων αναφέρονται 30 έργα στην ελληνική γλώσσα σε 39 τόμους[10].

Αλλά, μελετώντας τα βιβλία της βιβλιοθήκης του Μουραβιέβ, ανακαλύψαμε πιο πολλές εκδόσεις στην ελληνική γλώσσα. Η συλλογή των Μουραβιέβ σώζεται σαν ένα ενιαίο complex, και είναι πολύ δύσκολο, μερικές φορές ― αδύνατο να πούμε, ποιά βιβλία ανήκουν στον Μιχαήλ ή στον γιό του ― Νικήτα Μουραβιέβ. Σαν ένα χρονολογικό όριο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το 1807, όταν πέθανε ο Μιχαήλ.
Ερευνόντας τα ελληνικά βιβλία αυτής της βιβλιοθήκης, πρέπει να έχουμε υπ’όψη μας το ενδιαφέρον, το θαυμασμό του Μιχαήλ Μουραβιέβ προς το αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, την κλασσική λογοτεχνία. Το μέρος της συλλογής του στην ελληνική γλώσσα μεγαλώνεται πάντα. Το πάθος του πατέρα του προς το ελληνισμό το συνεχίζει και ο Νικήτας που αγοράζει ελληνικές εκδόσεις μετά το θάνατό του. Όμως φαίνεται πως είναι δυνατό να χωρίσουμε τα ενδιαφέροντα του πατέρα και του γιού.

1) Υπάρχει ― χωρίς καμιά αμφιβολία ― το ενδιαφέρον των συλλέκτων για έργα αρχαίων ιστορικών, τα οποία παρουσιάζουν πολύτομοι εκδόσεις των έργων του Θουκυδίδη (Παρίση, 1807, 8 τόμοι), του Ξενοφώντη (Παρίσι, 1814, 7 τόμοι), του Πολυβίου (Λειψία, 1764, 3 τόμοι), του Ηροδότη (Οxonii, 1814, 3 τόμοι), του Διοδώρου (Hannover, 1604) κτλ.

2) Δεν μπορούμε να μην σημειώσουμε το ενδιαφέρον των Μουραβιέβ για την αρχαία ελληνική ποίηση. Στη βιβλιοθήκη τους βρίσκονται εκδόσεις ξεχωριστών ποιητών (Πίνδαρος, Göttingen, 1773; Όμηρος, Λειψία, 1807, Βενετία, 1803 και άλλα; Καλλίμαχος, Παρίσι, 1794; Απολλόνιος της Ρόδου, Argentorati, 1780), όπως επίσις και συλλογές ελληνικής ποιήσεως (Analecta Veterum poetarum Graecorum, Argentorati, 1776).
Καμία από τις βιβλιοθήκες της εποχής δεν υπήρχε χωρίς τους “Μύθους” του Αισώπου, οι οποίοι παρουσιάζονται στη συλλογή των Μουραβιέβ από μερικές εκδόσεις (Λειψία, 1776; Λονδίνο, 1657). Πρέπει να υπογραμμίσουμε πως δεν είναι μοναδική η περίπτωση αυτή όταν έχουμε διάφορες εκδόσεις του ίδιου συντάκτη: εκτός από τα έργα, αναφερόμενα πιό πάνω, πρέπει να προσθέσουμε τον Δημοσθένη (Βενετία, 1554; Παρίσι, 1819-1821, 4 τόμοι), τους ρήτορες (Λύσιος, Παρίσι, 1783; Αισχύνης, Λειψία, 1771), τους τραγικούς (Αισχύλος, Argentorati, 1779; Ευριπίδης, Λειψία, 1788; Σοφοκλής, Μόσχα, 1805). Στη βιβλιοθήκη των Μουραβιέβ βρίσκονται και διάφορες άλλες εκδόσεις της κλασσικής ελληνικής λογοτεχνίας: του Πλάτωνα (Basel, 1534), του Διογένη (Παρίσι, 1570), του Επικτήτη (Dresden-Λειψία, 1756), του Ηλιοδώρου (Λειψία, 1772), του Λόγγου (Λειψία, 1777) και πολλές άλλες.

Πρέπει να ξεχωρήσουμε το έργο του Αινέου Τακτικού (Λειψία, 1818). Η εμφάνιση αυτού του βιβλίου στη βιβλιοθήκη των Μουραβιέβ δεν είναι τυχαία: είναι γνωστό πως μετά την επιστροφή του από την Ευρώπη ο Νικήτας Μουραβιέβ ενδιαφερόταν πολύ για την ιστορία των πολέμων και την στρατηγική.

Αντίθετα από την ποικιλία έργων της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, στη βιβλιοθήκη σχεδόν δεν υπάρχουν χριστιανικά έργα, εκτός από μερικές εκδόσεις της Παλαιάς (1730) και της Καινής Διαθήκης (Λειψία, 1594, 1804) και του Ιωάννη Χρυσοστόμου (Λειψία, 1792).
Η συλλογή των Μουραβιέβ είναι ενδιαφέρουσα επίσης γιατί ο πατέρας και ο γιός ήταν πολύ προσεκτικοί και συναισθηματικοί αναγνώστες: στις σελίδες των βιβλίων μας άφησαν πολυάριθμα σημειώματα, σχόλια και μεταφράσεις. Η γνώση της κλασσικής λογοτεχνίας επηρέασε μερικά έργα του Μιχαήλ Μουραβιέβ, στα οποία γίνεται λόγος για τον Πίνδαρο, Ηρόδοτο κτλ.

Το πιο σπουδαίο πρόβλημα της μελέτης μας είναι δρόμοι της παραλαβής των εκδόσεων στην ελληνική γλώσσα στη Ρωσσία τον 18ο – 19ο αιώνα. Η έρευνα της βιβλιοθήκης των Μουραβιέβ και μερικών άλλων συλλογών, όπως επίσης και διαφόρων άλλων πηγών – επιστολών, ημερολογίων, αρχειακών εγγράφων – μας επιτρέπει να κάνουμε τα εξής συμπεράσματα.

Αντίθετα από το 17ο αιώνα, όταν ελληνικά βιβλία φέρανε στη Μόσχα έλληνες πραγματευτάδες, το δεύτερο μισό 18ου – 19ο αιώνα ελληνικές εκδόσεις υπήρχαν σε βιβλιοπωλεία της Μόσχας και της Αγίας Πετρούπολης. Αυτή την εποχή οι προμηθευτές παραγγέλλουν βιβλία στο εξωτερικό. Η αλλαγή πνευματικών εποχών, της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσσικής Αυτοκρατορίας άνοιξε την Ευρώπη για πολλούς ανθρώπους, μερικοί από τους οποίους τώρα μπορούσαν να αγοράζουν βιβλία για τις συλλογές τους στο εξωτερικό. Έτσι, π.χ., ο Νικήτα Μουραβιέβ, βρίσκοντας στην εξωτερική εκστρατεία το 1815-1818, αγόραζε διάφορες εκδόσεις στο Παρίσι, στη Λειψία και άλλες ευρωπαϊκές πόλεις.
Σε σχέση με τον 17ο αιώνα έγιναν αλλαγές και στην γεωγραφία των εκδόσεων. Η πλειοψηφία ελληνικών βιβλίων που έρχονταν στη Ρωσσία τον 17ο αιώνα, είδε το φώς της δημοσιότητας στην Ιταλία (πρωτ’ απ’ όλα, στη Βενετία)και από κει έγινε στη Μόσχα μέσω Κωνσταντινουπόλεως και Βαλκανίων (Μολδοβλαχίας). Τον 18ο-19ο αιώνα οι στενές σχέσεις με την Γαλλία και την Γερμανία προκάλησαν πλήθος βιβλίων απ’ αυτές τις χώρες.

Υπάρχει ακόμα μια αλλαγή, η οποία είναι συνδεδεμένη με το repertoire των ελληνικών βιβλίων διαδεδομένων αυτήν την εποχή. Το 17ο αιώνα ιδιαίτερα συχνά εκδίδονται λειτουργικά βιβλία, πιό σπάνιες είναι εκδόσεις κλασσικών έργων και λεξικών. Μιά διαφορετική κατάσταση υπάρχει τον 18ο-19ο αιώνα, όταν η πιό ενδιαφέρουσα γίνεται η λογοτεχνία, η ιστορία και η φιλοσοφία της Αρχαίας Ελλάδος.
Η μελέτη των ελληνικών βιβλίων της εποχής του Διαφωτισμού και της ζωής τους στη Ρωσσία στο μεταίχμιο των 18-19ου αιώνα μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε την ιστορία των ελληνο-ρωσσικών σχέσεων απο μιά νέα πλευρά, πολιτιστικές επαφές και περιοχές συνεργασίας και αλληλεπιδράσεως των δύο λαών εκείνη την εποχή. Ένα πολύ σουδαίο ζήτημα είναι το πρόβλημα της διάδοσης των ελληνικών βιβλίων στη Ρωσσία. Η έρευνα των συγκεκριμμένων αντιτύπων ελληνικών βιβλίων μας επιτρέπει να καταλάβουμε τα ενδιαφέροντα ρώσσου αναγνώστη σχετικά με αρχαία και μεσαιωνικά ελληνικά κείμενα.