Χαράλαμπος Α. Μηνάογλου

Έλληνες Περιηγητές στην Ευρώπη του Διαφωτισμού[1]

Από τον 15ο ως και τον 18ο αιώνα τα ταξίδια αποτελούσαν για τους Ευρωπαίους βασικό μέσο απόκτησης νέων γνώσεων. Σε αυτήν την περίοδο και κυρίως κατά τον 17ο αιώνα οι περιηγήσεις καθιερώθηκαν ως απαραίτητο συστατικό της εκπαίδευσης των νεαρών αριστοκρατών. Την ίδια περίπου εποχή αρχίζουν να ταξιδεύουν συστηματικά και oι αστοί, καθώς αναπτύσσεται το υπερπόντιο εμπόριο. Η διαδικασία αυτή έχει εκκινήσει από τον 15ο αιώνα με την ανακάλυψη της Αμερικής και συνεχίζεται και κατά τους επόμενους με την εξερεύνηση του υπόλοιπου κόσμου. Μετά από τους πρώτους εξερευνητές έρχονται οι πρώτοι Ευρωπαίοι άποικοι, που στην πλειονοψηφία τους ανήκουν στην αστική τάξη. Πρόκειται για εμπόρους, επιστήμονες, ιεραπόστολους και τυχοδιώκτες, αρκετοί από τους οποίους συγγράφουν περιηγητικά κείμενα για να καταστήσουν γνωστές στην Ευρώπη τις ως τότε άγνωστες περιοχές[2].
Κατά τον 18ο αιώνα πλέον, σημαντικότερα θα καταστούν τα ταξίδια εντος της Ευρώπης. Η ανάπτυξη του εμπορίου και η πύκνωση των διπλωματικών επαφών ανάμεσα στα ευρωπαϊκά κράτη αναγκάζουν όλο και περισσότερους Ευρωπαίους να ταξιδεύουν σε ξένες χώρες. Τα εδάφη της "γηραιάς ηπείρου" παρέχουν ένα σημαντικό πλεονέκτημα στους ταξιδιώτες, καθώς σε αυτήν τόσο τα μέσα, όσο και το δίκτυο των συγκοινωνιών είναι ανεπτυγμένα όσο πουθενά στον κόσμο, με αποτέλεσμα να καθίστανται ασφαλέστερες και ανετότερες οι μετακινήσεις. Έτσι, αυξάνονται τα ταξίδια και ακολούθως τα περιηγητικά κείμενα[3]. Γι’ αυτό και οι Έλληνες, που ταξιδεύουν στη Δύση και γράφουν γι’ αυτήν κατά τον αιώνα των "Φώτων", είναι πολύ περισσότεροι από ό,τι παλαιότερα.

Το παλαιότερο περιηγητικό κείμενο του 18ου αιώνα, που αφορά ταξίδι που πραγματοποιήθηκε μάλλον στα τελευταία χρόνια του 17ου αιώνα, είναι το "Περιηγηματικόν Πυκτάτιον"[4] του Ναουσαίου Αναστασίου Μιχαήλ, το οποίο φέρει έναν λίαν παραπλανητικό υπότιτλο : "Περιήγησις της Ευρώπης". Το μοναδικό αντίτυπο του έργου, που σωζόταν στην Εθνική Βιβλιοθήκη, έχει χαθεί και το έργο βρίσκεται φωτογραφημένο στο Κέντρο Μελέτης Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών. Λείπουν το εξώφυλλο και η σελίδα τίτλου καθώς και το υπόλοιπο του έργου μετά τη σελίδα 216. Το τμήμα λοιπόν του έργου που γνωρίζουμε αποτελεί περιηγητικό κείμενο, σε καμία όμως περίπτωση περιήγηση της Ευρώπης[5]. Αν και ο Μιχαήλ κινείται στη Δύση και ιδίως στη Γερμανία, περιγράφει κατά κύριο λόγο τα σχολεία που διδάσκουν τα ελληνικά γράμματα εκεί, αλλά και σε άλλες περιοχές. Αποτελεί δηλαδή πρωτίστως μία γεωγραφία της ελληνικής παιδείας. Ασαφείς λόγω της κατάστασης στην οποία βρίσκεται είναι τόσο η χρονολόγηση όσο και ο τόπος της έκδοσης. Η Τσουγκαράκη ακολουθώντας τους Σάθα, Βρεττό δίδει ως χρονολογία έκδοσης το 1706 και τόπο το Άμστερνταμ[6], που πρέπει να είναι η πρώτη έκδοση. Από εσωτερικά τεκμήρια του κειμένου όμως φαίνεται πιθανότερη χρονιά έκδοσης το 1710[7].
Για τον συγγραφέα δεν γνωρίζουμε παρά ελάχιστα. Το γεγονός ότι κέντρο των ταξιδιών του αποτελεί η Γερμανία και ιδίως η Χάλλη[8] μας ωθεί στο να εικάσουμε ότι θα διατηρούσε καλές σχέσεις με τον προτεσταντικό κόσμο. Είναι γνωστό άλλο ένα έργο του, το "Βασιλικόν Θέατρον", το οποίο αποτελεί ύμνο στον Μ. Πέτρο[9]. Οι δύο αυτές πληροφορίες μπορούν να συνδυαστούν, καθώς ο Πέτρος υπήρξε εισηγητής αρκετών αλλαγών στην εκκλησιαστική ζωή της Ρωσίας, οι οποίες φαίνεται πως εκκινούν από την προτεσταντική κριτική και πρακτική.
Ο επόμενος περιηγητής του αιώνα είναι ο Βασίλειος Βατατζής[10]. Ρωμηός έμπορος από την Κωνσταντινούπολη, υπήρξε μια τελείως ιδιαίτερη περίπτωση λογίου για τον 18ο αιώνα και είναι αυτός που μέσα στο "Περιηγητικόν"[11] του παρέχει τις περισσότερες αυτοβιογραφικές πληροφορίες από όλους τους άλλους ομοτέχνους του. Γεννήθηκε στα 1694 και ήταν το έκτο παίδι της οικογένειας του. Ο πατέρας του ήταν ιερέας και μάλιστα χρημάτισε και μέγας οικονόμος του Πατριαρχείου. Έλαβε την εγκύκλια παιδεία στην Πόλη και αναχώρησε από αυτήν σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών για να γίνει έμπορος, αλλά και να περιηγηθεί στη Ρωσία. Περνώντας από τις Ηγεμονίες και τη Ρωσία, φτάνει στο Ισπαχάν της Περσίας το 1715. Ακολουθώντας τον ίδιο δρόμο επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη το 1720.
Από την Πόλη θα ξαναφύγει στα 1727 και κάνοντας το ίδιο δρομολόγιο θα συνεχίσει ανατολικότερα μέχρι την Καμπούλ. Από εκεί θα επιστρέψει μέσω Ρωσίας όχι όμως για να πάει στην Κωνσταντινούπολη, αλλά για να συνεχίσει το ταξίδι του στη Δ. Ευρώπη, όπου το 1732 στην Αγγλία θα τυπώσει και τον χάρτη του, που παρουσιάζει την Κεντρική Ασία.
Πέρα από τις δύο περιηγήσεις και τον χάρτη του γνωρίζουμε και τα “Περσικά” του, που αποτελούν μια ιστορία της Περσίας κατά την περίοδο διακυβέρνησης της από τον Ναδίρ σάχη σε πεζό λόγο, για λογαριασμό του οποίου ανέλαβε και διπλωματικές αποστολές. Συγκεκριμένα, διαλαμβάνει όλη την περίοδο από το 1694 ως το 1747. Το έργο, που έχει σωθεί σε περισσότερα του ενός χειρόγραφα, αποτελεί για την εποχή του ένα πρωτοποριακό ιστορικό, θρησκειολογικό και εθνογραφικό κείμενο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το "Περιηγητικόν" του είναι γραμμένο σε στίχους. Αυτή η μορφή δεν είναι τόσο συνηθισμένη για την εποχή, και οφείλεται στην έφεση του Βατατζή να μείνει πιστός στην ελληνορωμαϊκή παράδοση, που θέλει τα περιηγητικά κείμενα να γράφονται σε ηρωικό εξάμετρο ή έστω σε ποιητική μορφή, όπως είναι γραμμένο και το έργο του προτύπου του, του Διονυσίου του Περιηγητή[12], συγγραφέα του 2ου μ.Χ. αι.
Το επόμενο περιηγητικό κείμενο, που συνεξετάζουμε, παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες. Πρόκειται για την "Περιγραφή της Φράντζας" του Οθωμανού αξιωματούχου και διπλωμάτη Ιγιρμί Σεκίζ Τζελεμπή Μεχμέτ Εφέντη[13], η οποία μεταφράστηκε στα ελληνικά από κάποιον Φαναριώτη πιθανώς με το όνομα Σωτήρης, όπωςμαρτυρεί η παράδοση του κειμένου[14]. Για τον μεταφραστή δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο· η μετάφραση πρέπει να έγινε στο δεύτερο τέταρτο του 18ου αιώνα[15]. Το έργο γράφτηκε το 1721, καθώς τότε επέστρεψε ο Μεχμέτ Εφέντης από τη Γαλλία στην Κωνσταντινούπολη[16] και ο ίδιος δηλώνει ρητά πως το κείμενο αποτελεί αναφορά στην Πύλη[17].
Αποφασίσαμε να συναριθμήσουμε αυτή την περιγραφή ανάμεσα στα ελληνικά περιηγητικά κείμενα του 18ου αι. για δύο λόγους. Πρώτον επειδή μεταφράστηκε στα μέσα του αιώνα και κατόπιν λειτούργησε ανάμεσα στους Ρωμηούς, όπως και τα περιηγητικά κείμενα που εκείνη την εποχή γράφτηκαν εξ αρχής στα ελληνικά[18] και δεύτερον επειδή μοιάζει ως προς τη δομή αλλά και το πρακτικό μέρος του ταξιδιού που περιγράφει με τις περιγραφές δύο Ελλήνων διπλωματικών υπαλλήλων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του Κωνσταντίνου Καρατζά και του Παναγιώτη Κοδρικά.
Οι δύο από τους τρεις τελευταίους περιηγητές της Ευρώπης του 18ου αιώνα, αν και διαφέρουν σε πολλά παρουσιάζουν και μία ομοιότητα· αμφότεροι σαγηνεύθηκαν από τη Δύση και παρέμειναν σε αυτήν. Δεν υπήρξαν απλοί ταξιδιώτες άλλα εγκαταστάθηκαν στον τόπο της περιήγησης τους. Πρόκειται για τον Ιωάννη Πρίγκο και τον Παναγιώτη Κοδρικά. Ο πρώτος, γνωστός έμπορος στο Άμστερνταμ μας κατέλειπε μία αφήγηση για την πόλη και την ελληνική παροικία της ειδικότερα, η οποία έμεινε γνωστή με τον τίτλο που της απέδωσε, ο πρώτος εκδότης: "Το Χρονικόν του Άμστερνταμ". Μαζί με αυτήν έχει γράψει και αρκετά περιηγητικά σημειώματα στα βιβλία που απέστελλε στον τόπο του, τη Ζαγορά[19].
Πρόκειται δηλαδή για έναν Έλληνα έμπορο στην Ευρώπη, ο οποίος περιηγείται και άλλες περιοχές πέρα από την Ολλανδία. Στερημένος υψηλής μόρφωσης, αλλά γεμάτος αγάπη για την παιδεία[20] προσπαθεί να θέσει την πατρίδα του στην τροχιά της ευρωπαϊκής εκπαίδευσης και γι’ αυτό με κάθε τρόπο —αποστολή βιβλίων, δωρεές— την ενισχύει προς αυτή την κατεύθυνση. Δραστήριος αποδείχτηκε και για την ελληνική κοινότητα του Άμστερνταμ, στη διαχείριση των κοινών της οποίας έλαβε μέρος.
Στις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του 18ου αιώνα ταξίδεψε στην Ευρώπη ως διερμηνέας οθωμανικής πρεσβείας στο Βερολίνο ο Κωνσταντίνος Καρατζάς, γνωστός και ως Μπάνος λόγω του αξιώματος του στις Ηγεμονίες[21]. Γιος του κομίσου Νικολάου Καρατζά διετέλεσε γραμματικός του ηγεμόνα Γρηγορίου Α' Γκίκα στη Βλαχία στα 1769. Έζησε κυρίως στις Ηγεμονίες και για μικρά διαστήματα στην Κωνσταντινούπολη. Κατέλαβε διαδοχικά το αξίωμα του μεγάλου κομίσου, του Ισπράβνικου, του μεγάλου σπαθαρίου και του μεγάλου μπάνου[22]. Υπήρξε τυπικό παράδειγμα Φαναριώτη που σταδιοδρόμησε ως διοικητικός υπάλληλος. Η περιήγηση του μας παραδίδεται με τη μορφή ημερολογίου που κρατούσε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, δηλαδή από το 1790 ως το 1792[23]. Δυστυχώς παραμένει ακόμη ανέκδοτη αν και σύμφωνα με πληροφορία του Λ. Βρανούση ο Γ. Κουρνούτος είχε ετοιμάσει έκδοση της[24].
Ο ύστατος περιηγητής του 18ου αιώνα, ο Παναγιώτης Κοδρικάς υπήρξε ιδιαίτερα ευπαίδευτος. Οι θέσεις που κατέλαβε άλλες πρακτικές—υπαλληλικές και άλλες ιδεολογικές—θεωρητικές το μαρτυρούν με τον καλύτερο τρόπο. Ο Αθηναίος λόγιος διετέλεσε γραμματικός του Μιχαήλ Σούτσου και του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, υψηλόβαθμος χριστιανός υπάλληλος της Πύλης και διπλωμάτης της Γαλλίας. Παράλληλα, υπήρξε ο σπουδαιότερος αντίπαλος του Κοραή στο γλωσσικό ζήτημα και ένας από τους κύριους αγωγούς εισόδου του διαφωτιστικού πνεύματος στην Ανατολή[25].

Tηv περιήγησή του μας την παρέχει ως τμήμα των "Εφημερίδων"[26] του. Πρόκειται για ένα είδος ημερολογίου δηλαδή στοοποίο κατέγραψε ό,τι συνέβαινε στον ίδιο και όχι μόνο[27]. Το ταξίδι πραγματοποιήθηκε στα 1797 με σκοπό τη δημιουργία μόνιμης οθωμανικής πρεσβείας στη Γαλλία[28], της οποίας υπήρξε πρώτος διερμηνέας. Εκεί ο Κοδρικάς θα επιλέξει να μείνει και να αλλάξει εργοδότη περνώντας από τις οθωμανικές στις γαλλικές διπλωματικές υπηρεσίες, καθώς έχει επιλέξει ήδη πριν φύγει από την Πόλη το ευρωπαϊκό πρότυπο ζωής[29].

Έχοντας αναφερθεί στα κείμενα, θα εξετάσουμε στη συνέχεια ορισμένες από τις παραμέτρους των ταξιδιών κατά τον 18ο αι. Και πρώτα- πρώτα τους λόγους για τους οποίους ταξιδεύουν οι Έλληνες περιηγητές της εποχής. Κάποιοι ταξιδεύουν εξαιτίας κάποιας διπλωματικής αποστολής, άλλοι για σπουδές και άλλοι εμπορευόμενοι.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της πρώτης περίπτωσης αποτελούν τρεις περιηγητές που εργάστηκαν για την Οθωμανική Αυτοκρατορία[30]. Πρόκειται για τους Μεχμέτ Εφέντη, Παναγιώτη Κοδρικά και Κωνσταντίνο Καρατζά. Οι δύο πρώτοι βρέθηκαν στη Γαλλία, της βασιλείας ο πρώτος και της επανάστασης ο δεύτερος, ενώ ο τρίτος στην Πρωσία. Το ταξίδι τόσο του πασά, όσο και των Καρατζά-Κοδρικά είναι απόλυτα προδιαγεγραμμένο. Όλοι έχουν την υποχρέωση να εκτελέσουν συγκεκριμένη αποστολή[31]. Το περιηγητικό κείμενο μάλιστα του Οθωμανού αξιωματούχου γράφτηκε ως έκθεση προς τη διοίκηση[32]. Το προκαθορισμένο των επαφών τους και της πορείας τους, καθώς και το επείγον του σκοπού τους σίγουρα καθορίζει το περιεχόμενο και των περιηγητικών τους κειμένων, καθώς το περιορίζει στα όρια των επισήμων επαφών τους.
Διαφορετικό χαρακτήρα έχει το εμπορικό ταξίδι. Οι έμποροι έχουν την μεγαλύτερη ευχέρεια αλλαγής πορείας, καθώς ο μοναδικός λόγος που τους αναγκάζει να επιμένουν σε συγκεκριμένες πόλεις είναι το κέρδος. Αντιπροσωπευτικό δείγμα είναι ο Βασίλειος Βατάτζης, ο οποίος από τα βάθη της Ανατολής έχοντας φτάσει στο Αφγανιστάν, θα επιστρέψει διασχίζοντας την Ασία και την Ευρώπη, όταν οι εμπορικές του συναλλαγές τον οδηγούν στα αστικά περιβάλλοντα των χωρών της Δύσης.
Με σχετική εξαίρεση τους κατ’ εμπορίαν ταξιδιώτες[33], οι οποίοι ως αστοί επιχειρούν μια απεξάρτηση από το κράτος, το ταξίδι παραμένει μια υπόθεση την οποία ρυθμίζει και ελέγχει το τελευταίο. Το κόστος του ταξιδιού ιδίως για την πέραν της Ιταλίας Ευρώπη είναι δυσβάστακτο για τους ιδιώτες. Επιπλέον, η παρέμβαση κάποιου φορέα εξουσίας επιβάλλεται πέρα από τη χρηματοδότηση και για την παροχή διαβατηρίων, τα οποία καθόριζαν κάποιες φορές το ταξίδι.
Τα ελληνικά περιηγητικά κείμενα της περιόδου είναι φειδωλά σε αναφορές σχετικές με τη χρηματοδότηση των ταξιδιών. Αν και μας επιτρέπουν να εκτιμήσουμε τις κύριες πηγές της, δεν παρουσιάζουν λεπτομέρειες γύρω από αυτήν. Εξαίρεση αποτελεί ο Κοδρικάς, ο οποίος πέρα από τις αρκετά αναλυτικές πληροφορίες για τα οικονομικά δεδομένα του ταξιδιού του στη Γαλλία που παρέχει, βρίσκει την ευκαιρία να εκφράσει και τα παράπονα του για τις οικονομικές υποχρεώσεις, πουτου επιβάλλει ο Οθωμανός πρεσβευτής.
Ο Οθωμανός διπλωμάτης Μεχμέτ Εφέντης, ο οποίος αποστέλλεται στη Γαλλία στα 1720, φέρεται να κινείται στα όρια του γαλλικού βασιλείου με μέσα που αυτό του παρέχει[34]. Δεν αναφέρει να ξοδεύει ποτέ τίποτε εξ ιδίων[35]. Η χρηματοδότηση σε αυτή την περίπτωση γίνεται από το κράτος υποδοχής σε συνδυασμό με το κράτος αποστολής του διπλωμάτη. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία οι πρεσβευτές αμείβονταν προκαταβολικά για την αποστολή τους, ενώ ελάμβαναν και όλα τα απαραίτητα για το ταξίδι τους από τις αυτοκρατορικές προμήθειες[36].
Από την άλλη πλευρά ο Κοδρικάς, που επισκέπτεται τη δημοκρατική πλέον Γαλλία, στα 1798, μας παρέχει μια τελείως διαφορετική εικόνα. Πληρώνει τόσο ο ίδιος, όσο και ο Οθωμανός προϊστάμενός του τα έξοδα διατροφής, διαμονής και το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων μετακίνησης στη χώρα[37], όπου έχουν σταλεί ως πρεσβεία[38], καθώς αυτή ήταν η συνήθης αντιμετώπιση των πρεσβευτών από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις[39]. Πληρώνουν ακόμη και το λοιμοκαθαρτήριο, στο οποίο τους επιβάλλουν να περάσουν σαράντα μέρες. Επιπλέον αν και είναι επίσημη πρεσβεία, κάποιος ξενοδόχος προσπαθεί να κερδοσκοπήσει σε βάρος τους[40]. Αυτό όμως που εξοργίζει περισσότερο από όλα τον Κοδρικά είναι η εμμονή του επικεφαλής της πρεσβείας Αλή Εφέντη να του επιβάλλει να πληρώνει και διάφορα έξοδα πέρα από τα προσωπικά του, τα οποία ο Φαναριώτης διπλωμάτης θεωρεί τελείως απαράδεκτα[41].
Οι διαφορές που παρατηρούνται στα δύο διπλωματικά ταξίδια ως προς τη χρηματοδότηση τους πρέπει να οφείλονται σε δύο παράγοντες. Ο πρώτος είναι η πτώση της οθωμανικής ισχύος σε όλα τα επίπεδα στα τέλη του 18ου αιώνα. Οι αναφορές του Κοδρικά στην προχειρότητα, την έλλειψη οργάνωσης, αλλά και υλικής υποδομής της πρεσβείας, στην οποία μετέχει, συνάδουν με αυτό. Ο δεύτερος παράγοντας που μεταβάλλει τον τρόπο υποδοχής, παραμονής και μετακίνησης των οθωμανικών πρεσβειών στη Γαλλία είναι η πολιτειακή μεταβολή. Η πατρίδα της Επανάστασης ενάντια στο δεσποτισμό είναι φυσικό να μην τιμά τους εκπροσώπους του κράτους που θεωρείται κατ’ εξοχήν δεσποτικό, σε αντίθεση με το ancien regime, για το οποίο η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ένας πολύτιμος σύμμαχος.
Στη διάρκεια του ταξιδιού οι περιηγητές συχνά φιλοξενούνται από διάφορους τοπικούς παράγοντες. Πρόκειται για ανώτατους κρατικούς ή θρησκευτικούς λειτουργούς, κάποτε ακόμη και για ιδιώτες, oι οποίοι χωρίς να έχουν την υποχρέωση, κρατούν κοντά τους τούς Έλληνες ταξιδιώτες. Συνήθως, πρόκειται για καρδιναλίους, βασιλείς και πρίγκηπες, οι οποίοι εντάσσουν τη φιλοξενία που παρέχουν στην προσπάθεια τους να επωφεληθούν των γνώσεων και της πειθούς των μορφωμένων κατά τεκμήριο περιηγητών.
Στον 18ο αιώνα η εμπέδωση στις συνειδήσεις της έννοιας του κράτους και η συσχέτιση του ταξιδιώτη διπλωμάτη με αυτό καθιστούν και τη διαμονή του μία ευκαιρία επίδειξης από τους οικοδεσπότες όσων περισσοτέρων επιτευγμάτων και δυνατοτήτων είναι εφικτό, με σκοπό τώρα πια όχι την τέρψη, ευχαρίστηση και ξεκούραση του, αλλά τον εντυπωσιασμό ή και εκφοβισμό[42] του ακόμη.
Σημαντική παράμετρο για τη φιλοξενία των πρεσβευτών αποτελεί η ποιότητα και η ποσότητα των κρατικών υπαλλήλων που την αναλαμβάνουν. Η οθωμανική πρεσβεία του 1720 στη Γαλλία τακτοποιείται και κινείται με τη συνοδεία υψηλόβαθμων αξιωματούχων με αποτέλεσμα να εμμένει στην περιγραφή τους ο Τούρκος διπλωμάτης[43], ενώ αυτή του 1798 στην ίδια χώρα συνοδεύεται από κατώτατους διπλωματικούς υπαλλήλους, oι οποίοι μόλις που αναφέρονται από τον Κοδρικά[44].
Δυστυχώς, τόσο η χρονική διάρκεια της ανακοίνωσης όσο και η έκταση των Πρακτικών του Συνεδρίου δεν επιτρέπουν την αναφορά και σε άλλα ζητήματα που σχετίζονται με τους Έλληνες περιηγητές της Ευρώπης του 18ου αι. Ελπίζω, όμως, πως έστω και αυτά τα ολίγα περί αυτών θα συμβάλουν στην κινητοποίηση του ενδιαφέροντος γύρω από αυτούς και στην αξιοποίηση τους ως βασικών πηγών για τις σχέσεις του ελληνικού κόσμου με την Δύση κατά τον 18ο - και όχι μόνο- αιώνα.