Σωτηρία Σταυρακοπούλου

Εξέταση μιας ενδεχόμενης επίδρασης του ρομαντισμού στη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη

Δύο περιπτώσεις και μερικά συμπεράσματα

Θα ήθελα να δηλώσω εξαρχής ότι η ανακοίνωσή μου έχει χαρακτήρα δοκιμαστικό και δειγματοληπτικό. Με αφορμή την ακραία υπόθεση της Φόνισσας[1]-τον φόνο μικρών κοριτσιών- θα συσχετίσω δύο περιπτώσεις λογοτεχνικών έργων και θα θέσω κάποια ερωτήματα που μου γεννά η συνεξέταση των δύο αυτών περιπτώσεων.

Φυσικά, το θέμα της «παιδοκτονίας»[2] είναι αβάσταχτο για την ανθρώπινη ευαισθησία και δημιουργεί πολλών ειδών λογοκρισίες. Τα ιδιότυπα θεματικά χαρακτηριστικά της Φόνισσας προκάλεσαν, άλλωστε, πολλές αρνητικές επιδράσεις και ακόμη περισσότερες παρερμηνείες. Ωστόσο, παρά τις δυσμενείς αυτές συνθήκες, κυρίως το θεματικό ναρκοπέδιο που πρέπει να διανύσει ο αναγνώστης, το έργο έχει μακρά, αν και όχι απρόσκοπτη διαδρομή στον ελληνικό χώρο.[3] Δεν θα παρακολουθήσω το διαχρονικό ταξίδι μέσα από τις ποικίλες αντιδράσεις και τις αντιρρητικές κριτικές, όσες προκάλεσε με οποιονδήποτε τρόπο η παρουσία του. Χρειάζεται, όμως, να πραγματοποιήσουμε μια χρονική μετακίνηση προς το παρελθόν, προκειμένου να διαπιστώσουμε πού μπορεί αυτή να μας οδηγήσει και να υποβάλουμε το ερώτημα αν το σκανδαλώδες θέμα της Φόνισσας ήταν εντάξιμο στα ελληνικά δεδομένα. Ως γνωστό, κάθε λαός διαμορφώνει με το πέρασμα του χρόνου τα θέματα και τους χαρακτήρες που αποδέχεται στα αντίστοιχα κείμενά του.
Ως προς τα παλαιότερα,[4] λοιπόν, θα σταθώ σε ένα ανώνυμο κρητικό στιχούργημα του 16ου αι. με τον τίτλο ΄Επαινος γυναικών,[5] γιατί βρίσκω εκεί το θέμα της «παιδοκτονίας» -και μάλιστα του φόνου μικρών κοριτσιών- να έχει επενδυθεί με αρκετή τραχύτητα. Παραθέτω τα σχετικά αποσπάσματα:

Τοιούτα έχουν οι κορίτζες,/ όταν είναι κοπελίτζες,/<ήγουν> όταν έν’ μικρά,/ όπου να τα ’θαψα νεκρά./ Σήμερον τα βλέπεις τόσα/ και αύριον μόνον άλλα τόσα στ. 496-501.

Με δυο λόγια, ο ποιητής εκφράζει την ευχή να σκοτώνονται τα μικρά κορίτσια για να μην πολλαπλασιάζονται.[6] Στη συνέχεια μας δίνει την εικόνα της «κακής γυναίκας» μέσα από την περιγραφή της φιλαρέσκειας και της πονηριάς της.[7]
Στο απόσπασμα που ακολουθεί, μιλάει η ίδια η μάνα του κοριτσιού:

Τότε λέγει τη θυγατέρα./ Και να σε ’χε πάρει αγέρας/ τότες, όταν εγεννήθης/ και όταν παντρευτεί εβουλήθης./ ΄Ολο και να σε ’χα χάσει/ και μικρή να σε ’χα θάψει,/ παρά που ’σαι κακομοίρα/ κάλλιο να ’σουν τώρα χήρα στ. 1029- 1036.[8]

Επέλεξα τα αποσπάσματα αυτά για ένα μάλλον προφανή λόγο. Μας φέρνουν ακριβώς στο κέντρο του θέματός μας. Η πληθώρα των κοριτσιών και τα βάσανα της παντρεμένης κόρης είναι δύο συγγενείς πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται η υπόθεση της Φόνισσας.
Μπορούμε τώρα να ξανακοιτάξουμε το ποίημα στη γενικότητά του όμως, πέρα από τα συγκεκριμένα θεματικά δεδομένα που εντοπίσαμε. Ο ΄Επαινος γυναικών διαπνέεται από έντονο μισογυνισμό,[9] μια μόδα που δημιουργήθηκε κατά τον 15ο και 16ο αι. στη Δύση και αποτελούσε άμεσο απόγονο των πατερικών κειμένων.[10] Ο ποιητής, πιθανώς είναι καθολικός ιταλικής καταγωγής ή ΄Ελληνας που ασπάστηκε τον καθολικισμό. Πρόκειται, ίσως, για κείμενο που προοριζόταν για βενετοκρατούμενες περιοχές. Το κρητικό δημώδες έργο προήλθε από ένα άδηλο, ως σήμερα τουλάχιστον, ιταλικό πρότυπο, συνεπώς και ασήμαντο.[11] Εντάσσεται, δηλαδή, στο πλαίσιο της διαλεκτικής επίδρασης Ανατολής και Δύσης. Δεν ξέρουμε αν υπήρχαν κάποιες αντιστάσεις για τον εγκλιματισμό του έργου στα καθ’ ημάς. Το γεγονός ότι ο νέος ελληνισμός υπήρξε ένα σταυροδρόμι πολιτισμικών συναντήσεων για μακρό χρονικό διάστημα εξηγεί ενδεχομένως και την αφομοιωτική ικανότητα από μέρους του ελληνικού λαού. Εξετάζοντας τα εξωτερικά δεδομένα συμπεραίνουμε ότι μάλλον δεν είχε πρόβλημα να λειτουργήσει και στον ελληνικό χώρο, αφού οι επιδράσεις του φθάνουν ως τον 18ο αι.[12] Πιθανώς, η επιτυχία του ήταν αποτέλεσμα εύστοχων βασικών προσαρμογών.

Οφείλω εξαρχής να παρατηρήσω ότι ο ΄Επαινος ανήκει μεν στο χώρο της σάτιρας, μιας σάτιρας όμως που δεν μπορεί να προσφέρει την προέκταση προς την κριτική. Η παραπομπή σε συγκεκριμένες αυθεντίες -του εκκλησιαστικού κυρίως χώρου- προσφέρει στον συγγραφέα το απαραίτητο άλλοθι για να παρουσιάσει τις μισογυνικές θέσεις του. ΄Ετσι δημιουργείται στη συνείδηση του αναγνώστη η εντύπωση ότι λίγο πολύ η σάτιρα ακολουθεί την εκκλησιαστική τάξη, συνεπώς είναι νόμιμη. Εξάλλου, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι στην πρώιμη αυτή εποχή της λογοτεχνίας μας κυριαρχεί ο διδακτισμός, άρα, ο αναγνώστης/ακροατής αναζητεί στα κείμενα το διδακτικό στοιχείο, δηλαδή το μήνυμα. Μπορούμε, συμπερασματικά, να θεωρήσουμε ότι ο ΄Επαινος, ως ηθικοδιδακτική/σατιρική έκφραση και διάθεση, αν και επείσακτος, εντάχθηκε στη γενικότερη νεοελληνική νοοτροπία.

Ας περάσουμε τώρα στη δεύτερη περίπτωση, κρατώντας από τα προηγούμενα το εξής: ότι ήδη από τον 16ο αι. διαπιστώνεται μια διακίνηση ιδεών, έργων, κτλ. με σταθερή βάση την Ιταλία- για τους γνωστούς λόγους - η οποία γίνεται το κανάλι και για την υπόλοιπη Ευρώπη. ΄Οταν αργότερα ανοίγει συστηματικά και ο δρόμος της Κεντρικής Ευρώπης, η λειτουργία της πληροφόρησης παρουσιάζεται πληρέστερη. Στην περίπτωση, δηλαδή, που μιλούμε για πολιτισμικές επιδράσεις, οφείλουμε να συνεξετάζουμε ευρωπαϊκά λογοτεχνικά έργα, αν επιδιώκουμε η έρευνά μας να έχει πληρότητα. Σε ό,τι αφορά, λοιπόν, το θέμα της «παιδοκτονίας»[13] και της κακής μεταχείρισης παιδιών δεν φαίνεται να απασχολεί ιδιαίτερα τη λογοτεχνία μας ως τον 19ο αι., οπότε εμφανίζεται στον Παπαδιαμάντη αλλά και στους συγγραφείς Στέφανο Ξένο και Μαρία Μηχανίδου,[14] με διαφορετικά, βέβαια, συμφραζόμενα, ενώ στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία έχει μακρά ιστορία.[15] Η κριτική έχει ήδη επισημάνει την επίδραση συγκεκριμένων δυτικοευρωπαίων συγγραφέων, που τους απασχολεί το θέμα της «παιδοκτονίας» ή της «κακής μεταχείρισης παιδιών», στο έργο του Παπαδιαμάντη.[16] Από αυτούς ιδιαίτερα μας ενδιαφέρει ο Walter Scott[17] γιατί σε ένα ιστορικό μυθιστόρημά του με τον τίτλο Η καρδιά του Μιντλόδιαν (The Heart of Midlothian),[18] ο φόνος του βρέφους[19] συνδέεται με τα μοτίβα της «κακής μάνας» και της «αντρογυναίκας».[20] Βέβαια, όταν ο Scott χρησιμοποιεί το θέμα αυτό, δεν επιχειρεί να παίξει το ίδιο παιγνίδι με τον μακρινό λογοτεχνικό πρόδρομό του, τον ιταλό στιχουργό του μισογυνικού ποιήματος του 15ου ή 16ου αι., που προαναφέραμε Οι καιροί έχουν αλλάξει, τα λογοτεχνικά είδη έχουν εξελιχτεί, το θέμα έχει βρει καινούριους τρόπους από τότε για να εκφραστεί, και, σε τελευταία ανάλυση, θα πρέπει πλέον να θεωρείται ξεπερασμένο να παίζεται στον 19ο αι. ένα παιγνίδι που ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις μιας κοινωνίας μακρινής. Διαφορετικές προϋποθέσεις, πολιτιστικές, κοινωνικές, πολιτικές, δημιουργούν και άλλο περιβάλλον για να καλλιεργηθεί το συγκεκριμένο θέμα ή να χρησιμοποιηθεί με διαφορετικές επενδύσεις.

Το θέμα της «παιδοκτονίας» εμφανίζεται, όπως προείπαμε, κυρίως στο ιστορικό έργο του Scott Η καρδιά του Μιντλόδιαν.[21] O χρόνος του αφηγήματος καθορίζεται από κρίσιμα ιστορικά γεγονότα.[22] Κεντρικό πρόσωπο είναι μια άπορη χήρα του υποκόσμου, η Μεγκ Μέρντοκσον, η οποία απολύεται και διώχνεται από το ταπεινό καλύβι της όταν φανερώνεται ο παράνομος δεσμός της κόρης της Ματζ με τον άσωτο γιο του γαιοκτήμονα, ο οποίος και την άφησε έγκυο. Η γριά Μεγκ θανατώνει το νεογέννητο νόθο[23] βρέφος, η κόρη της τρελλαίνεται και, προκειμένου να πάρει εκδίκηση, απάγει το μπάσταρδο που συνέλαβε από τον ίδιο άσωτο εραστή ένα άλλο θύμα. Οι φτωχές δυναμικές γυναίκες στις οποίες στηρίζεται ο μύθος, κυριολεκτικά εξοστρακίζονται κατά τη διάρκεια της αφήγησης από τον παντογνώστη αφηγητή, και, στο τέλος, πεθαίνουν. Στην πραγματικότητα, η γρια Μεγκ δεν συνιστά απειλή, ακριβώς όπως και η Φραγκογιαννού, αφού οι δύο γυναίκες δεν διεκδικούν τίποτε για τον εαυτό τους αλλά ενεργούν έτσι ώστε να διαφυλάξουν τη νόμιμη κοινωνική τάξη των πραγμάτων. Στο βάθος, δηλαδή, η μιαρή πράξη του φόνου που επιτελούν, υπηρετεί τις κοινωνικές επιταγές της άρχουσας τάξης ή (και) το κοινωνικό σύνολο.[24]

Θα μπορούσαν να αναζητηθούν αναλογίες και ομοιότητες (όχι μόνο σε επίπεδο θεματικής αλλά και σε επίπεδο τεχνοτροπίας) ανάμεσα στη Φόνισσα και την Καρδιά του Μιντλόδιαν. ΄Ενα τέτοιο στοιχείο που διατρέχει τα δύο κείμενα είναι π.χ. η παρουσία της ανδρόγυνης γυναίκας. Γενικότερα, στο έργο του Scott απαντούν πολυάριθμες αντρογυναίκες, όπως π.χ. η Μωζ Χέντρινγκ (Mause Headrigg) από το Ο γερο Θάνατος (Old Mortality), η Μεγκ Μέρριλιζ (Meg Merrilies) από το Γκάυ Μάννεριγκ (Guy Mannering),[25] η Μεγκ Μέρντοκσον (Meg Murdokson) και Ματζ Ουάιλντφαϊρ (Madge Wildfire) από το Η καρδιά του Μιντλόδιαν (The Heart of Midlothian),[26] κ.ά. Αντίστοιχες μορφές στο έργο του Παπαδιαμάντη είναι η Φραγκογιαννού, η Καικιλία, η Αμέρσα, η Σκεύω, η κ. Ρίζου, κ.ά. Μάλιστα, ο Παπαδιαμάντης δείχνει να χειρίζεται την περιγραφή των αδρών αρρενωπών χαρακτηριστικών[27] ή τον λόγο[28] των αντρογυναικών αυτών κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο του προγενεστέρου του Scott. Μπορούμε ακόμη να διαπιστώσουμε ότι και στους δύο συγγραφείς η ονοματοθεσία [29] δεν φαίνεται να είναι τυχαία αλλά φορτισμένη με σημασία ή και συμβολική. Η παθητικότητα, [30] από την άλλη, των αντρικών χαρακτήρων στη Φόνισσα αντιστοιχεί με την «παρενδυσία», μοτίβο που δηλώνει την απροσδιοριστία του αντρικού φύλου μέσα στον καινούριο αστικό κόσμο που αρχίζει να διαμορφώνεται στην Καρδιά του Μιντλόδιαν.[31] Ο γνωστός, τέλος, «συντηρητισμός» του Scott[32] αλλά και του Παπαδιαμάντη[33] απέναντι στις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και μορφωτικές μεταβολές του καιρού τους και η αντανάκλαση των κοινωνικών τους πεποιθήσεων στα έργα τους είναι ένα θέμα με το οποίο έχει ασχοληθεί εκτενώς η κριτική. Η ιδεολογική τοποθέτηση των δύο συγγραφέων, έτσι όπως υποβάλλεται στα κείμενά τους, τα ενταγμένα μέσα στην ιστορικότητα της εποχής, ως νοσταλγία, ως επιστροφή στην αρχέγονη, προκοινωνική, φυσική κατάσταση του ανθρώπου, και τους αντίστοιχους νόμους της φύσης, είναι χαρακτηριστική.

Σπεύδω να δηλώσω ότι δεν πρόκειται να συνεχίσω με εξειδικευμένες αναφορές και συγκρίσεις ανάμεσα στους δύο συγγραφείς. Η αναλυτική μέθοδος, στην προκειμένη περίπτωση, θα μας οδηγούσε πολύ μακριά και θα αλλοίωνε την αρχιτεκτονική της παρούσης ανακοίνωσης. Είμαι, λοιπόν, από τα πράγματα υποχρεωμένη να μείνω σε γενικότερες παρατηρήσεις για να αποφύγω έτσι τα κωλύματα των ειδικότερων αναγωγών.

Ας περάσουμε τώρα στα συμπεράσματα. Αν και γνώστης της παλαιότερης ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης, ο Παπαδιαμάντης δεν ήταν δυνατό να καταστήσει την Κρήτη του 16ου αι., όπου ανήκε το δημώδες μισογυνικό στιχούργημα που εξετάσαμε, ο ΄Επαινος γυναικών, συγκρίσιμα προς εκείνο που του προσέφερε η σύγχρονη πραγματικότητα. Μέσα στο πνεύμα μιας κοινωνικής εξέλιξης που έχει γίνει πια φανερή, ο Παπαδιαμάντης προσφέρει ένα έργο που απομακρύνεται από τον άχρονο χαρακτήρα του προαναφερθέντος ηθικοδιδακτικού ποιήματος και εισάγει την προβληματική της εποχής του.

Σε ό,τι αφορά τώρα αυτό καθαυτό το θεματικό στοιχείο της «παιδοκτονίας», πρέπει, νομίζω, να αναρωτηθεί κανείς πόσο υπήρξε ορατό για τον ΄Ελληνα αναγνώστη του 16ου αι.[34] Μήπως τα νέα δεδομένα, τα οποία προέκυπταν μέσα από το στοιχείο αυτό που παρεμβαλλόταν σε ένα έργο επείσακτο, φαίνονταν ελκυστικά ακριβώς επειδή δεν συγγένευαν προς ό,τι είχε δημιουργήσει και αποδεχτεί ως τότε η ελληνική παράδοση; ΄Η, πέρα από το γενικό θέμα του μισογυνισμού που ανταποκρινόταν σε μια μόδα της εποχής, ο φόνος κοριτσιών ήταν ένα επιμέρους στοιχείο που δημιουργούσε τριβές προς το αντίστοιχο αναγνωστικό/ακροαστικό κοινό; Προς αυτή την άποψη συνηγορεί η αραιή εμφάνιση του θέματος στην κατοπινή λογοτεχνική μας παραγωγή. Το ερώτημα πλέον είναι σαφές: Υπήρχαν κάποιες αντιστάσεις από μέρους του Παπαδιαμάντη να αποδεχτεί το αμφιβόλου αποδοχής αυτό στοιχείο; Αλλά και αν ακόμη δεχτούμε οποιεσδήποτε αντιστάσεις[35] μήπως αυτές μπορούν να ισοσταθμιστούν από το αντίστοιχο βάρος που προσφέρει το νέο στοιχείο στο έργο του Scott, δηλαδή ο γυναικείος ψυχισμός; Πιστεύω πως ναι. Και δεν είναι φρόνιμο να αποκλείσουμε τη δυνατότητα να λειτούργησε το δεδομένο αυτό προκειμένου για τον ΄Ελληνα συγγραφέα. Υπάρχουν στοιχεία τα οποία στηρίζουν την ίδια τη δομή του κειμένου του Scott, όπως π.χ. η αγάπη της μάνας,[36] η στοργή προς το νεογνό που γεννά ο θηλασμός, το ιδεολόγημα της έμφυτης θηλυκότητας, και μπορούν συνεπώς να επιβιώσουν σε ένα διαφορετικό πολιτισμό, άρα και σε ένα διαφορετικό παρελθόν και παρόν. Αυτό, όμως, που θεωρώ ότι προσδίδει τη μεγαλύτερη ελκυστικότητα γιατί στηρίζει θεμελιακά τη Καρδιά του Μιντλόδιαν, είναι όχι απλώς η έντονη παρουσία αλλά η κυριαρχία της γυναίκας. Το συγκεκριμένο έργο του Scott διαθέτει, αναμφίβολα, περισσότερους από ένα θεματικούς συντελεστές. Και οπωσδήποτε, ο διακειμενικός ιστός του προέρχεται από μια μακρά γενεαλογία γυναικών από την προηγούμενη ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Αλλά έχουμε πλέον τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε πόσο το απόσπασμα που ακολουθεί μας χαρίζει ένα οικείο για τα ελληνικά πράγματα κλίμα. Πρόκειται για τη γριά Μεγκ, η οποία «καθισμένη μπροστά στην πυροστιά, με την κόκκινη λάμψη πάνω στα μαραμένα, παραμορφωμένα χαρακτηριστικά της, που τα σημάδευαν όλα τα κακά πάθη, ήταν ίδια με την εικόνα της Εκάτης την ώρα που εκτελεί τις χθόνιες λειτουργίες της» (σ. 311)[37]. Καθώς το μοτίβο της Εκάτης εμφανίστηκε εντελώς φυσιολογικά, χρειάζεται, νομίζω, μια μικρή προσθήκη, πιο συγκεκριμένα μια αναδρομή στον ρομαντικό ΄Ελληνα ποιητή Κάλβο,[38] ο οποίος αναφέρεται εκτενώς στη σεληνιακή αυτή θεότητα. Πρόκειται για μια ανάμνηση κλασική. Η μορφή της Εκάτης απαντά συχνά στην αρχαιοελληνική ποίηση από τον Ησίοδο κ.ε. Τα μυθικά στοιχεία βρίσκονται σκόρπια και μέσα στα κείμενα του Παπαδιαμάντη. Το σημαντικότερο από αυτά είναι η σελήνη που εμφανίζεται οχτώ φορές[39] συνολικά στο διήγημα Οι Μάγισσες.[40] Ουσιαστικό, επίσης, ρόλο παίζει στο διήγημα Φαρμακολύτρια.[41] Θεωρώ ότι η ετοιμότητα, από μέρους του Παπαδιαμάντη, στην αναφορά της Σελήνης/ Εκάτης αρκεί αυτή καθαυτή για να πεισθούμε πως αποτελεί μια κοινοτοπία για τη ρομαντική λογοτεχνία του 19ου αι. Οι ρομαντικές καταβολές χαρακτηρίζουν όχι μόνο το θέμα της «κακής γυναίκας» αλλά και τα επιμέρους μοτίβα του,[42] όπως είναι η «αντι-κοινωνική γυναίκα»[43], η «ταυτισμένη με μιαν αρχαϊκή χθόνια τάξη», η «σεληνιασμένη», η «αντρογυναίκα», η «παιδοκτόνος», κτλ. ΄Ανθρωπος διαβασμένος και ενήμερος στα λογοτεχνικά μοντέλα της εποχής του, ο Παπαδιαμάντης δεν μπορούσε να κάνει τυχαία την επιλογή του. Η γραμμή είναι η ίδια. Ο παλιός ρόλος της Μεγκ, του απειλητικού ανδρόγυνου όντος που ζει στο κοινωνικό περιθώριο, στην Καρδιά του Μιντλόδιαν, παίρνει τώρα άλλο χαρακτήρα μέσα στη σύγχρονη κοινωνία της Φραγκογιαννούς επειδή απαλύνεται η τραχύτητα με την οποία είχε επενδυθεί στο παλαιότερο κείμενο το θέμα τής με κάθε θυσία διατήρησης του κληρονομικού δικαίου των ευγενών. Συνεπώς, δεν βρίσκω τον λόγο να μη δεχτούμε πως, στην προκειμένη, τουλάχιστον, περίπτωση, η Φόνισσα εντάχθηκε μέσα στο πνεύμα του ρομαντισμού που διαπερνά γενικά το έργο του Scott στον 19ο αι. Η άλλη πορεία, που καταλήγει στον διδακτισμό του 16ου αι., προκαλεί πολλές αναστολές. ΄Η μήπως θα έπρεπε να αναζητήσουμε και άλλες απολήξεις πέρα από τον συνδυασμό των δύο κειμένων, του πρωτονεοελληνικού ποιήματος και του σκωτικού πεζογραφήματος, στα οποία έχουμε αναφερθεί; Θεωρώ, δηλαδή, ότι μέσα από την ιστορία, τη διάδοση και την εκμετάλλευση του θέματος της «παιδοκτονίας» αλλά και των επιμέρους μοτίβων του στον ελληνικό χώρο μπορούν να ανιχνευτούν ορισμένες προεκτάσεις ή διεργασίες που, ίσως, μέχρι σήμερα λανθάνουν.