Titelbild der EENS

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών

Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών

Svetlana Sidneva

Η ΔΗΜΩΔΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Το όνομα στο λαϊκό παραδοσιακό πολιτισμό είναι πηγή σημαντικών πληροφοριών γιατί απεικονίζει τα βασικά σημάδια και  κάποτε την ουσία του φορέα του.
Προκύπτει έτσι η ιδέα, ότι τα δημώδη ονόματα των φυτών φέρνουν πληροφορίες για την αναδόμηση και  τη μελέτη των παραδοσιακών αντιλήψεων για το συγκεκρεμένο φυτό.
Το φυτώνυμο δηλαδή  μπορεί να είναι η sui generis περιορισμένη ιστορία του φυτού, ο «μύθος» του φυτού.
Υπάρχουν πολλά φαινόμενα, τα οποία επηρεάζουν την δημώδη ορολογία των φυτών, μεταξύ των οποίων διακρίνουμε τα εξής:

  • τα εξωτερικά χαρακτηριστικά (το σχήμα, το χρώμα, την οσμή, την γεύση ολόκληρου του φυτού ή των μέλων του)
  •  τον ετυμολογικό θρύλο, ο οποίος εξηγεί την προέλευση του δεδομένου φυτού
  • τον καιρό ανθίσεως, καρποφορίας ή συλλογής
  • τις ιδιότητες των φυτών, σχετικές δοξασίες και
  • την χρήση.

Οσον αφορά τα σημεία, κάποιες φορές η αιτίατης ορολογίας είναι μόνο ένα πιο καταφανές χαρακτηριστικό. Το χαρακτηριστικό αυτό μπορεί να εμφανιστεί  κυριολεκτικά στον όρο ο οποίος συντίθεται από το επίθετο και το ουσιαστικό: το τριφύλλο, το ασπροβότανο ή από το επίθετο +λήξη: η κοκκινάδα, η πικραλίδα. Στο πρώτο παράδειγμα το σημαντικό σημείο είναι ο αριθμός των φύλλων, στο δεύτερο και στο τρίτο το χρώμα και στο τελευταίο η γεύση.  Μερικές φορές το λαϊκό όνομα συμπίπτει με το επιστημονικό, π.χ. τριφύλλο – trifolium, αλλά η ίδια ονομασία προσαρμόζεται και στα άλλα φυτά με τρία φύλλα που επιστιμονικά προσδιορίζονται αλλιώς.
Το φυτώνυμο πολλές φορές απεικονίζει την ομοιότητα με άλλο πράγμα ή όν, που έχει παρόμοια σημεία. Εδώ συναντάμε ονόματα που σχετίζονται με τα πουλιά και τα ζώα:  το αυτί του γαϊδάρου (Symphitum officinalis), το γατόχορτο ή η ουρά από την αλεπού (Lagurus ovatus),  γλώσσα αλαφιού (Scolopendrium vulgare).
Υπαρχούν τα φυτώνυμα τα οποία σχετίζουν το βότανο με τον άνθρωπο ή με κάποιο μερός του σώματός του:  ο καλάνθρωπος (mandragora) ή με τα αντικείμενα:  το σταυρόχορτο (Verbena Officinalis), οι καμπανέλες (Abutilon Avicennae L.), το κανδήλι (M. Peregrinum).
Τα περισσότερα απ’ αυτά τα ονόματα παρουσιάζονται  ως συνταγματικά σύνολα, δηλαδή N (Νομ.)+N (Gen) ή σύμφωνα  με το σχήμα N+Π+N δηλαδή το όνομα ουσιαστικό στη ονομαστική+η πρόθεση+το ουσιαστικό στη αιτιατική. Αλλιώς τα φυτώνυμα σχηματίζονται μονολεκτικά. 
Στα ανωτέρω παραδείγματα το βασικό σημείο ομοιότητας είναι το σχήμα.
Χαρακτηριστικό που παίζει σημαντικό ρόλο στην δημώδη ορολογία φυτών είναι και το χρώμα. Έτσι ένα είδος του βλήτου στη Κεφαλονιά στη λαϊκή παράδοση ονομάζεται παπαγάλλος εξαιτίας των πολύχρωμων φύλλων του. Στα φυτά με κόκκινα και σαρκώδη άνθη δίνουν το όνομα τ'αχείλη της όμορφης/ωραίας. 
Το κοινό χαρακτηριστικό μερικές φορές  δεν παρουσιάζεται στο όνομα καταφανώς. Σ’αυτή την περίπτωση το φυτώνυμο απεικονίζει την πιό σύνθετη σχέση και των δύο πραγμάτων. Πολλά φυτά με τα άσπρα άνθη σχετίζονται με τη μορφή της Θεοτόκου και παίρνουν το αντίστοιχο όνομα (το λουλούδι της Παναγίας) γιατί το άσπρο είναι έμβλημα της αγνότητας, ταποινότητας και σεμνότητας. Η σχέση αυτή βασίζεται όχι στο κοινό χρωματικό χαρακτηριστικό αλλά στο συνδετικό συμβολισμό του χρώματος.
Το χρώμα δημιουργεί το σημαντικό status του πράγματος και εξηγεί κάποτε την εφαρμογή του. Χαρακτηριστική είναι η χρήση των φυτών στη λαϊκη ιατρική. Τα φαρμακευτικά φυτά χρησιμοποιούνται με βάση ενός μόνο όμοιου χαρακτηριστικού. Έτσι την αιμορραγία αντιμετωπίζουν με τα κόκκινα φυτά. Με τα φυτά, τα άνθη των οποίων έχουν το κίτρινο χρώμα θεραπεύουν τον ίκτερο κτλ.
Το φυτό μπορεί να έχει όνομα αντίστοιχο με την αρρώστεια που θεραπεύει: το βήχιο (η χαμόλευκα, Tussilago farfara) θεραπεύει τον βήχα, με το ανεμόχορτο (Parietaria officinalis) αντιμετωπίζουν την πάθηση "ανεμικό".
Τα φυτώνυμα έτσι απεικονίζουν την χρήση. Όπως αναφέραμε η αρρώστεια που θεραπεύεται με το συγκεκριμένο φυτό είτε συνιστά  τη ονομασία του φυτού είτε το φυτώνυμο μπορεί να δείχνει το πάσχον μέρος του σώματος, π.χ., στομαχοβότανο (Teucrium polium) που χρησιμοποιείται για το στομαχόπονο.
Το ένα φυτό μπορεί να έχει πολλά ονόματα τα οποία σημαίνουν τις διαφορετικές πλευρές της εφαρμογής του, όπως το αναφερομένο ανωτέρω  «τεύκριον πόλιον» το οποίο στη λαϊκή παράδοση χρησιμοποιείται και ως φίλτρο (αγαποβότανο) και για να ελαφρώνει την ελευθέρωση της λεχώνας (θεωρείται πως «βοηθάει το χέρι της Παναγίας»).
Ενδιαφέρον παρουσιάζεται η περίπτωση, όπου ενώ κατ’αρχήν η ονομασία του φυτού οφείλεται στην ομοιότητά του με κάποιο αντικείμενο, στη συνέχεια καταλήγει η ονομασία αυτή να καθορίζει τη χρήση του, π.χ., το φιδόχορτο ή σκουρπιδόχορτο το οποίο χρησιμοποιείται ως αντίδοτο για το τσίμπιμα φιδιών ή σκορπιών, ενώ το όνομά του παίρνει εξαιτίας του σχήματός του.
Το όνομα πολλές φορές καθορίζει την χρήση του πράγματος με βάση την παρετυμολογία.
Το φυτώνυμο "μουρ(ν)ιά" (είδος του βατόμουρου)  η λαΐκή ετυμολογία, προφανώς, το σχετίζει με τη λέξη "μούρλα" που εμφανίζεται στα κείμενα με γητείες και ξόρκια:

Η μηλιά κι η δάφνή ν’ανθεί
κι η μουρνιά να ξεραθεί. 
Μαύρη, γαλανή, θηλυκή κι αρσενική
να φύγει, να μαραθεί [1] .. .{η αρρώστεια}

Τα ονόματα μερικών φυτών εζηγούνται από κάποα παράδοση. Το φυτό με το λευκό άνθος που παίρνει  στη λαϊκή παράδοση το όνομα «τα δάκρια της Θεοτόκου» σύμφωνα με αυτή τη παράδοση φύτρωσε από τα δάκρια της Παναγίας. Η παράδοση αυτή ανήκει στην κατηγορία των ετυμολογικών θρύλων οι οποίοι αντανακλούν τη σχέση "άνθρωπος – φυτό" είτε "μυθολογικό πρόσωπο – φυτό". Εδώ αυτοί οι αλληλοσυσχετισμοί εκφράζονται με τα μοτίβα της εμφάνισης του φυτού από το αίμα, το σπέρμα, τα δάκρια κτλ. του ανθρώπινου ή υπερφυσικού όντος.
Ενδιαφέροντες είναι οι θρύλοι που  περιέχουν μοτίβα αλλαγής του ονόματος του φυτού.
Το φυτό γίνεται ενεργητό πρόσωπο μιας ιστορίας. Π.χ. η κρητική παράδοση αφηγείται για τον αζώγυρο (ανάγυρος/δύσοσμος των αρχαίων, Anagyris foedita)  την εξής ιστορία [2]. Ο Ιούδας όταν αποφάσισε να κρεμαστεί βρήκε έναν αζώγυρο ο οποίος μέχρι τότε ήταν ένα φυτό πολύ όμορφο και μοσχοβολούσε. Αυτό το φυτό το ονόμαζαν πριν αγιόφυτο ή αγιόγυρο.  Όταν όμως ο προδότης κρεμάστηκε στα κλαδιά του το φυτό έχασε την ομορφιά του και η μοσχοβολιά του μετατράπηκε σε δυσωσμία. Άλλαξε όχι μόνο το όνομα αλλά και τα χαρακτηριστικά του.
Τα φυτά, η ονομασία των οποίων σχετίζεται με το χρόνο ανθίσεως, συλλογής ή καρποφορίας συχνά παίρνουν το όνομα του αγίου η μνήνη του οποίου γιορτάζεται την ημέρα από την οποία αρχίζει η περίοδος συλλογής. Την ημέρα του Αγίου Ιωάννου (24 Ιουλίου)  σε πολλά μέρη της Ελλάδας μαζεύουν τα θεραπευτικά βότανα πράγμα που δημιουργεί συγκεκριμένες συμβολικές σχέσεις μεταξύ των φυτών και του αγίου. Τα φυτά  που συλλέγονται την ημέρα του αγίου έχουν το κοινό όνομα "λουλούδι, βότανο του Αι- Γιάννη".
Αλλιώς το "βοτανικό" ("φυτολογικό") επίθετο μερικές φορές προσαρμόζεται στο ιερό πρόσωπο, π.χ.,  Γιάννης  Ρηγανάς (την ημέρα του μαζεύουν η ρήγανη).
Το φυτώνυμο μπορεί να κωδικοποιεί ολόκληρη τελετή εορτολόγιου.
Η Αγιοβασιλίτσα (Scilla) θεωρείται έμβλημα και σύμβολο αναγεννήσεως του χρόνου. Το  βάζουν στα παράθυρα την 1-η Ιανουαρίου δηλαδή την ημέρα του Αγίου Βασιλείου.
Κρίνοντας από όλα τα ανωτέρω συμπεραίνουμε ότι το φυτώνυμο παρουσιάζει τη κωδικοποίηση των σημαντικών πληροφοριών για το φυτό οι οποίες αναφέρονται στη συμβολική μορφή του φυτού στον παραδοσιακό πολιτισμό, στις σχετικές δοξασίες, στη χρήση του στις τελετές, τη δημώδη ιατρική και τη μαγεία.
Το όνομα του φυτού δημιουργείται με βάση σημαντικά χαρακτηριστικά.
Ενα φυτό μπορεί να  έχει μερικές ονομασίες  οι οποίες να δείχνουν τα διαφορετικά σημεία ή ιδιότητές του.
Τα διαφορετικά χαρακτηριστικά ενός φυτού μπορούν να δημιουργούν διάφορους συμβολικούς σύνδεσμους με αυτό το φυτό. Ενα σημείο δημιουργεί θετική μορφή, ενώ ένα άλλο αρνητική.
Εν ολίγοις, το ίδιο όνομα δίδεται σε διάφορα φυτά με όμοιες ιδιότητες, σχήμα, χρήση κτλ.  Διάφορα φυτά με βάση την ομοιότητα  χαρακτηριστικών τους έχουν την ίδια λειτουργικότητα.

Βιβλιογραφία.
Ανάσης Ε. Ε. Τα φαρμακευτικά βότανα της Ελλάδος, ονομασία, ιστορία.. Τ.Α’. Αθήνα, 1976.
Λουκοπούλος Δ. Νεοελληνική μυθολογία. Ζώα – φυτά. Αθήνα, 1940.
Мέγας Γ. Еλληνικαί εορταί και έθιμα της ελληνικής λατρείας. Αθήναι, 1963.
Πασσαλής Χ. Ν. Χρήσεις των φυτών στη λαική μαγική θεραπεθτική του ελληνικού παραδοσιακού πολιτισμού. Σελ. 179-199// Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά. Ζ’ Τριήμερο εργασίας Κύπρος. Παραλίμνι, 21-25 Μαρτίου 1997.
Πολίτος Ν. Παραδόσεις.  Αθήναι, 1965.
Σαράντη-Σταμούλη Ε. Από τα φυτά της Θράκης. Σελ. 9-72.// Θρακικά 20,  Αθήνα, 1944. 
Φραγκάκι Ε. Κ. Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν των φυτών. Αθήνα, 1991.
Χελδραΐχ Θ., Μηλιαράκης Σπ. Τα δημώδη ονόματα των φυτών προσδιορισμένα επιστημονικώς.  Αθήνα, 1910.

 

 

[1]Πατεράκης Μ. Θεραπευτικές  γητείες αναταλικής Κρήτης. Ρέθυμνο, 2003. Σελ.489-90. // Λαϊκη ιατρική.

[2]Λουκοπούλος Δ. Νεοελληνική μυθολογία. Ζώα – φυτά. Αθήνα, 1940.