[1] Θεοδωρόπουλος Βύρων, Εξωτερική Πολιτική, Διπλωματία και Διπλωμάτες, Φυτράκης, Αθήνα, 1994, σελ. 111.

[2] Οι απαρχές της σοβαρής διάστασης μεταξύ Πρεσβυτέρας και Νέας Ρώμης σημειώνονται ήδη κατά το ένατο αιώνα όταν καταγράφεται η μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στον νεοεκλεγέντα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου Α΄ και τον Πάπα Νικόλαο Α΄, ο οποίος κατηγόρησε τον πρώτο «επί παρανόμω και αντικανονική αναρρήσει» στον πατριαρχικό θρόνο καθώς είχε εκλεγεί ως αποτέλεσμα της καθαίρεσης του Πατριάρχη Ιγνάτιου. Το 863 ο Πάπας Νικόλαος συγκάλεσε σύνοδο δια της οποίας αναθεμάτισε και καθαίρεσε τον Φώτιο. Η όλη διαμάχη έλαβε μεγαλύτερες διαστάσεις όταν ο Πάπας επιχείρησε να εισπηδήσει στην περιοχή του Ανατολικού Ιλλιρικού (σημερινή Εκκλησία της Βουλγαρίας) η οποία υπαγόταν εκκλησιαστικά στην Κωνσταντινούπολη. Η τακτική που ακολούθησε ο Πατριάρχης οδήγησε στην σύγκληση Συνόδου στην Κωνσταντινούπολη το έτος 867, η οποία εκτός από την καθαίρεση του Πάπα Νικολάου, προέβη και στην καταδίκη της προσθήκης του “Filioque”, δηλαδή της αντίληψης ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και εκ του Υιού, κατ’ αντίθεση των ήδη θεσπισθέντων στην Α΄ και Β΄ Οικουμενική Σύνοδο. Θα πρέπει δε να σημειωθεί ότι ήδη από τον ΣΤ΄ αιώνα το Σύμβολο της Πίστεως εκφωνείτο με την προσθήκη του Filioque, στην Ισπανία, προσθήκη η οποία γενικεύθηκε σε όλη τη Δύση από τον Η΄ αιώνα, σε αντίθεση με την Ανατολική Εκκλησία η οποία παρέμεινε πιστή στα υπό των δύο πρώτων Οικουμενικών Συνόδων θεσπισθέντα. Η πολιτική του Πατριάρχη Φωτίου είχε ως αποτέλεσμα τη σύγκληση νέας Συνόδου το 879 η οποία κατέληξε στην ειρήνευση των Εκκλησιών, παρά το γεγονός ότι η πλήρης αποκατάσταση θα επερχόταν το 899 επί πατριαρχείας Αντωνίου Β΄. Μπιλάλης Σπυρίδων, Ορθοδοξία και Παπισμός, κριτική του παπισμού, Η ένωσις των Εκκλησιών, Αθήνα, Ορθόδοξος Τύπος, 1969, σελ.14. Ιδίου, Η αίρεσις του Filioque, Κριτική και Ιστορική θεώρησις, Αθήνα, Ορθόδοξος Τύπος, 1972, σελ.127, Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το άρθρο του καθηγητή Σ. Αγγουρίδη, «Η ιστορική διάσταση του Filioque», στην εφημερίδα Το Βήμα,15 Ιουλίου 2001, σελ.Α58, στο οποίο αναπτύσσει το σημαντικό ρόλο που έπαιξαν στη διάσταση μεταξύ των εκκλησιών τόσο τα εδαφικά συμφέροντα μεταξύ Ανατολής και Δύσης όσο και τα προσωπικά των εκάστοτε προκαθημένων.

[3] Σε ό,τι αφορά τις λατρευτικές διαφορές θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στη Δύση άρχισε να καθιερώνεται η χρήση άζυμου άρτου κατά τη Θεία Κοινωνία σε αντίθεση με την ανατολική εκκλησία όπου η χρήση του ένζυμου άρτου διατηρείται καθ’ όλη την ιστορία της καθώς θεωρείται ως το πραγματικό σύμβολο του «τέλειου Αμνού». Ο Ηλίας Μηνιάτης αναφερόμενος στα αίτια που οδήγησαν στο σχίσμα τα προσδιορίζει στην απολυταρχία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ως αποτέλεσμα της παπικής πρωτοκαθεδρίας, στο περί εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος δόγματος του Filioque, στον τρόπο τέλεσης της Θείας Ευχαριστίας με τη χρήσης άζυμου άρτου και στον περί του Καθαρτηρίου τόπο ανάπαυσης των ψυχών μεταξύ παραδείσου και Κόλασης. Για τα θέματα αυτά βλέπε: Ηλίας Μηνιάτης, Πέτρα Σκανδάλου, ήτοι διασάφησις της αρχής και της αιτίας του σχίσματος των Εκκλησιών ανατολικής και δυτικής μετά των πέντε διαφωνουσών διαφορών, Αθήνα, Ιερά Μητροπολις Κεφαλληνίας, 1969, σελ. 103-107, και Γρηγορίου Π., Σχέσεις καθολικών και ορθοδόξων, Αθήνα, 1958, σελ. 452-473.

[4] Ο Πάπας Λέων Θ΄ είχε επιχειρήσει την εκκλησιαστική προσάρτηση των περιοχών της Κάτω Ιταλίας οι οποίες υπάγονταν στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Ο Πατριάρχης Μιχαήλ αποφεύγοντας να έρθει σε ρήξη με τον Πάπα ανέθεσε στον Αρχιεπίσκοπο Αχρίδος Λέοντα την αποστολή επιστολής προς τον Επίσκοπο Τρανίας Ιωάννη στην οποία εκτός των άλλων κατέκρινε τις επεκτατικές κινήσεις της Ρώμης. Ο Λέων αντέδρασε αποστέλλοντας προσωπική επιστολή στον Πατριάρχη διατάσσοντας παράλληλα την αποστολή ειδικής αντιπροσωπείας στην Κωνσταντινούπολη με επικεφαλής τον Καρδινάλιο Ουμβέρτο της Σίλβα-Κάβιδα της Σικελίας. Βλέπε: Μπούμης Παναγιώτης, Τα αναθέματα Ρώμης-Κωνσταντινούπολης και η κανονικότης άρσεως αυτών, Αθήνα, 1980, σελ. 38

[5] Ο Πάπας Γρηγόριος Ι΄ συγκάλεσε το 1268 Σύνοδο στη Λυών στην οποία προσκάλεσε τους χριστιανούς ηγεμόνες να συμμετάσχουν συμπεριλαμβανομένου και του Αυτοκράτορα Μιχαήλ. Ο Πατριάρχης Ιωσήφ αντιτάχθηκε στη Σύνοδο σε αντίθεση με τον Αυτοκράτορα ο οποίος προσέβλεπε στη βοήθεια της Δύσης για την επίλυση των προβλημάτων της Αυτοκρατορίας. Η διάσταση απόψεων Πολιτείας και Εκκλησίας δίχασαν το λαό. Ο Πατριάρχης Ιωσήφ παραιτήθηκε και ο διάδοχός του Ιωάννης, υποστηρικτής της Ένωσης, σε σύμπλευση με τον Αυτοκράτορα επικύρωσε τα αποφασισθέντα στη Λυών, Ωστόσο παρά τις προσπάθειες για αποδοχή της Ένωσης η σφοδρότητα των αντιδράσεων ακύρωσε κάθε ενέργεια. Βλέπε: Γρηγορίου Π., Σχέσεις καθολικών και ορθοδόξων..., οπ.παρ., σελ. 488-493 και De Vries Wilhelm, Ορθοδοξία και Καθολικισμός, μετ. Μάρκου Ρώσσου, Αθήνα.

[6] Σταυρίδης Βασίλειος, Νέαι τάσεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας εις τας σχέσεις μετά την Ορθόδοξον Εκκλησίαν, Θεσσαλονίκη, 1974, σελ. 321.

[7] Σύμφωνα με τις διισταμένες απόψεις οι ορθόδοξοι με τη φράση ‘δι’ Υιού’ αποδέχονταν τον Υιό ως «αιτία» του Αγίου Πνεύματος, ενώ οι Λατίνοι με τη φράση «εκ του Υιού» αποδεχόνταν τον Υιό ως αρχή του Αγίου Πνεύματος ισότιμη με τον Πατέρα, εισάγοντας πρακτικά τη διαρχία της θεότητας. Βλέπε: Στεφανίδου Βασιλείου Εκκλησιαστική Ιστορία, Αστήρ, Αθήνα, 1990, σελ. 393.

[8] Μεταξύ εκείνων που είχαν ταχθεί υπέρ της Ένωσης ξεχώριζαν οι Μητροπολίτες Νικαίας Βησσαρίων και Μόσχας Ισίδωρος ενώ την αντίθεσή τους εξέφρασαν ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, ο Μάρκος ο Ευγενικός ο Γεώργιος Σχολάριος.οι οποίοι και δεν υπέγραψαν το τελικό κείμενο.

[9] Γρηγορίου Π., Σχέσεις καθολικών και ορθοδόξων, Αθήνα, 1958, σελ. 501-511.

[10]Οι αντιδράσεις κατά της ένωσης με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία είχαν λάβει διαστάσεις παροξυσμού. «Κατά τον ιστοριογράφο Δούκα αναφέρεται ότι εάν άγγελος κατήρχετο εξ’ ουρανού και έλεγεν εις τους εντός του ναού, ότι εάν εδέχωντο την ένωσιν μετά της Δυτικής Εκκλησίας θα εξεδίωκε τον εχθρόν από την πόλιν (εννοεί τους Οθωμανούς), θα προτιμούσαν να παραδοθώσιν εις τον εχθρόν παρά εις την Ρωμαϊκήν Εκκλησίαν», Μανιάς Νικόλαος, Ιστορικά δεδομένα για το σχίσμα και την ένωσιν της Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας, Αθήνα, 1964, σελ. 43.

[11] «...όταν από καθέδρας αποφαίνεται, τουτέστιν όταν επιτελών το καθήκον του Ποιμένος και Διδασκάλου πάντων των χριστιανών, καθ’ όσον καθορίζει δια της υπερτάτης Αποστολικής εξουσίας την διδασκαλίαν περί της πίστεως ή των ηθών, ήτις υπό της Καθολικής Εκκλησίας δέον να τηρήται, δια Θείας επιστασίας, επηγγελμένης αυτώ εν τω μακαρίω Πέτρω, εν τω αυτώ αλαθήτω ισχύει, εν τω οποίω ο Θείος Λυτρωτής ηθέλησεν ίνα η Εκκλησία αυτού, όταν ορίζη την διδασκαλίαν περί πίστεως και ηθών να είναι δερδιδαγμένη», Τρεμπέλας Παγαγιώτης, Αι μετά το έργον της Βατικανείου Συνόδου υποχρεώσεις μας, Εκκλησία, 1967, 16-17, σελ. 490

[12] Απάντησις της Μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως προς την Παπικήν εγκύκλιον του Λέοντος Γ΄ περί ενώσεως των εν Ανατολή Εκκλησιών, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεώνη, 1895, σελ.9-10 και Εκκλησιαστική Αλήθεια, ΚΒ΄, 1903, σελ.15-16.

[13] Εκκλησιαστική Αλήθεια, ΚΓ΄, 1903, (14), σελ. 163

[14] Εκκλησιαστική Αλήθεια, 23 Νοεμβρίου 1919, (36-37), σελ. 277-279. Μητροπολίτης Ελβετίας Δαμασκηνός, Φειδάς Βασίλειος κ.α., Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, εκδ. Τζαφέρι, Αθήνα, 1989, σελ.312-313. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ οι αντιδράσεις των Διαμαρτυρομένων Εκκλησιών ήταν ενθουσιώδεις, εκείνες της καθολικής πλευράς θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν από ψυχρές έως αποδοκιμαστικές. Maritati Gianni, Insieme verso il Sinai, il dialogo ecumenico e interreligioso nella prospettiva dell’Anno Santo del Duemila, Ed. Messagero, Padova, 1996, σελ.59.

[15] Το κείμενο της ενθρονιστηρίου ομιλίας Πατριάρχη Αθηναγόρα στο περιοδικό, Ορθοδοξία, 24, (1949), σελ.36-46.

[16] Ο Αθηναγόρας Σπύρου (1886-1972), επί μια πεντηκονταετία θα πρωταγωνιστήσει στα εκκλησιαστικά πράγματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μητροπολίτης Κερκύρας και Παξών (1922-1930), Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής (1930-1948) και Οικουμενικός Πατριάρχης (1948-1972) άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του όπου και αν υπηρέτησε την Εκκλησία. Η εκλογή του σε Οικουμενικό Πατριάρχη τάραξε τα ύδατα της τότε εποχής καθώς οι τουρκικές αρχές αναιρώντας τη νομοθεσία που απαγόρευε την εκλογή ενός μη τούρκου υπηκόου όχι μόνο επέτρεψαν αλλά προώθησαν
την υποψηφιότητα του Αρχιεπισκόπου Αμερικής ως δείγμα ευμένειας προς τις ΗΠΑ. Υπενθυμίζεται ότι οι ΗΠΑ θέλοντας να συγκτατήσουν Ελλάδα και Τουρκία στο δυτικό στρατόπεδο είχαν προβεί στη διακήρυξη του Δόγματος Τρούμαν που προέβλεπε την οικονομική βοήθεια Ελλάδος-Τουρκίας και στην υλοποίησή του με το Σχέδιο Μάρσαλ το 1947. Για τον Πατριάρχη Αθηναγόρα βλέπε: Martano Valeria, Atenagoras il Patriarca (1886-1972), Un cristiano fra crisi della coabitazione e utopia ecumenica, Il Mulino, Milano, 1966, Αναστασίου Ε. Ιωάννη (επιμέλεια), Αθηναγόρας Α΄ Οικουμενικός Πατριάρχης, ο Ηπειρώτης, Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, Ιωάννινα, 1975, Δεληκοστόπουλος Αθανάσιος, Έξω από τα τείχη, Αθηναγόρας Α΄ ο Οικουμενικός Πατριάρχης, Αλφα-Δέλτα, Αθήνα, 1988, Τσάκωνας Δημήτριος, Αθηναγόρας ο Οικουμενικός των Νέων Ιδεών, Αθήνα, 1976, Σαρρή Νεοκλή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτικές Εξελίξεις στην πρώτη Τουρκική Δημοκρατία, Η άνοδος της στρατογραφείας, Γόρδιος, Αθήνα, 1992.

[17] Ο Άγγελος Ρονκάλι είχε εκπροσωπήσει την Αγία Έδρα ως Αποστολικός Απεσταλμένος στην Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα και αργότερα μετετέθη στο Παρίσι όπου εκπροσώπησε το Βατικανό ως νούντσιος και πρύτανης του Διπλωματικού Σώματος στη Γαλλία. Ανυψώθηκε στο αξίωμα του Καρδιναλίου το 1952 και μετετέθη στην Αρχιεπισκοπή Βενετίας την οποία και ποίμανε μέχρι την εκλογή του στο αξίωμα του Ύπατου Ποντίφικα τον Οκτώβριο του 1958. Παρά το προχωρημένο της ηλικίας του -ήταν 78 ετών όταν εξελέγη Πάπας- έλαβε ρηξικέλευθες αποφάσεις όπως η σύγκληση της Β΄ Βατικανής Συνόδου, απόφαση επαναστατική για τα δεδομένα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας καθώς αναμόρφωσε πλήρως το τοπίο της. Για την προσωπικότητα και το έργο του βλέπε ενδεικτικά: Sgarbossa Mario, Giovanni XXIII, Sagezza del cuore, ed. Paoline, Milano, 2000, Kelli John, Vite dei Papi Pieuma Religiose.

[18] Η εκλογή του Ιωάννη-Βαπτιστή Μοντίνι Αρχιεπισκόπου Μεδιολάνων «εις τον Παπικόν Θρόνον δεν εξέπληξε ούτε τον Ρωμαιοκαθολικόν ούτε και τον λοιπόν διαχριστιανικόν και τον άλλον κόσμον. Η εκλογή του μάλλον ανεμένετο και ήτο ομολογουμένως εύστοχως». Το σχόλιο του περιοδικού «Απόστολος Ανδρέας» που εξέδιδε το Πατριαρχείο εκείνη την περίοδο είναι χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του Πάπα Παύλου Στ΄ ως συνεχιστού του έργου του προκατόχου του. Για την προσωπικότητα και το έργο του βλέπε ενδεικτικά: Gonzalez S.L., Perez T., Paolo VI Montini, Il Pontefice del dialogo, ed. Paoline, Modena, 1968

[19] Ο Μητροπολίτης Χαλκηδόνος Μελίτων Χατζής συγκαταλέγεται στις μεγαλύτερες μορφές της ιεραρχίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατά τον 20ο αιώνα. Μητροπολίτης Ίμβρου και Τενέδου για δεκατρία χρόνια (1950-1963), με κοινωνικό και πνευματικό έργο, καλείται στο Φανάρι ως Μητροπολίτης Ηλιουπόλεως και Θείρων (1963-1966) για να γίνει ο στενότερος συνεργάτης του Πατριάρχη Αθηναγόρα. Το 1966 προάγεται στην πρωτόθρονη Μητρόπολη Χαλκηδόνος, θέση την οποία κατέχει έως το θάνατό του το Δεκέμβριο του 1989. Διεγράφη ως ανεπιθύμητος από τις τουρκικές αρχές από τον κατάλογο των προς πατριαρχία εκλογίμων κατά την πατριαρχική εκλογή του 1972. Για την προσωπικότητα και το έργο του Μητροπολίτη Μελίτωνος Χατζή βλέπε: Χαριστήρια προς τιμή του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος κ. Μελίτωνος, Θεσσαλονίκη, 1977 και Χαλκηδόνια μνήμη Μελίτωνος Χατζή, Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος 1913-1989, Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα, 1999.

[20] Ο γερμανός στην καταγωγή Καρδινάλιος Αυγουστίνος Μπέα υπήρξε ο στενότερος συνεργάτης τόσο του Πάπα Ιωάννη ΚΓ΄ όσο και του Πάπα Παύλου Στ΄ κατά την περίοδο της προσέγγισης των Εκκλησιών Ρώμης-Κωνσταντινούπολης. Για το έργο και τη ζωή του βλέπε τα βιβλία του Schmidt Stjepan, Agostino Bea, Ut Unum Sint, Diario di un Cardinale, ed. Paoline, Alba, 1970, Agostino Bea, Cardinale dell’ Ecumenismo e del dialogo, San Paolo, Cinisello Balsamo Milano, 1996, Agostino Bea, Il Cardinale dell’ Unita, Citta Nuova Editrice, Roma, 1987.

[21] Θεοδωρόπουλος Βύρων, Εξωτερική Πολιτική…, οπ.παρ., σελ. 112.

[22] Ορθοδοξία, 24,(1949), σελ. 36-46.

[23] Γρηγορίου Π., Πορεία προς την ενότητα..., οπ.παρ., σελ.50.

[24] Μια από τις αξιολογότερες εκκλησιαστικές προσωπικότητες του 20ου αιώνα, ο Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Ιάκωβος (1959-1996), κατά κόσμο Δημήτριος Κουκούζης, γεννήθηκε στους Αγίους Θεοδώρους της Ίμβρου το 1911, σπούδασε στη Θεολογική σχολή της Χάλκης και μετεκπαιδεύτηκε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Διάκονος χειροτονήθηκε το 1934. Το 1939 εγκαθίσταται στις Η.Π.Α., όπου το επόμενο έτος χειροτονείται πρεσβύτερος. Στις 6 Φεβρουαρίου 1956 χειροτονείται στην Κωνσταντινούπολη Επίσκοπος Μελίτης και διορίζεται μόνιμος αντιπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην έδρα του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών στη Γενεύη. Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής εκλέγεται τον Ιανουάριο του 1959 καταφέρνοντας να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική, κοινωνική και πνευματική ζωή των Ηνωμένων Πολιτειών. Παραιτήθηκε από το Θρόνο του στις 30 Ιουνίου 1996 και εφησύχασε στη Νέα Υόρκη μέχρι την ημέρα του θανάτου του στις 2 Απριλίου 2005. Για την προσωπικότητα του Αρχιεπισκόπου Ιακώβου βλέπε: Φράγκου Π. Δημητρίου, Αφιέρωμα εις τον Γέροντα Αρχιεπίσκοπον Αμερικής Ιάκωβον, Επιστημονική Παρουσία Εστίας Θεολόγων Χάλκης, Τόμος Α΄, Αθήνα, 1987, Δεληκοστόπουλου Ι.Αθανασίου, Ο Αθηναγόρας Α΄ έξω από τα Τείχη, Άλφα-Δέλτα, Αθήνα, 1988, σελ. 126-127 και Μαλούχου Γεώργιου, Εγώ ο Ιάκωβος, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 2002.

[25] Ο Πάπας Παύλος Γ΄ είχε δεχτεί τον Μητροπολίτη Καισαρείας Μητροφάνη έξαρχο του Πατριάρχη Διονυσίου Β΄, το Μάιο του 1547. Ο Μητροπολίτης Μητροφάνης εξελέγη το 1565 σε Οικουμενικό Πατριάρχη.

[26] Θεοδωρόπουλος Βύρων, Εξωτερική Πολιτική..., οπ.παρ., σελ 113.

[27] Ο Αθηναγόρας με τη σειρά του τόνισε ότι «η αποστολή μας είναι προετοιμασία της οδού προς τον διάλογον της αγάπης, έως ότου ούτος γίνει προσευχή και η προσευχή ένωσις», Πανώτης Αριστείδης, Οι Ειρηνοποιοί, Παύλος Στ΄Αθηναγόρας Α΄, Ίδρυμα Ευρώπης Δράγαν, Αθήναι, 1971, σελ.42.

[28] Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη πάνω από 60.000 Ρωμιοί. Η φιλελεύθερη πολιτική που είχε εγκαινιάσει η κυβέρνηση Μεντρέρες με ευεργετικές επιπτώσεις στην μειονότητα διεκόπη απότομα το Σεπτέμβριο του 1955, όταν στις 6 του μήνα υποκινούμενες ομάδες προκάλεσαν δηώσεις κατά του ελληνικού στοιχείου. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία καταστράφηκαν 1.004 οικίες, 4.348 καταστήματα, 110 εστιατόρια και καφενεία, 21 εργοστάσια, 11 κλινικές, 12 ξενοδοχεία, 27 φαρμακεία και 18 φούρνοι. Ο αριθμός των πληγέντων ναών ανερχόταν σε 83 εκ των οποίων 29 είχαν υποστεί ολοκληρωτική καταστροφή. Η Άγκυρα θα επαναλάβει την πολιτική της κατά της ομογένειας με την οριστική απέλαση το 1964, 12.000 κατοίκων ελληνικής ιθαγένειας. Για την ενδιαφέρουσα αυτή περίοδο και τα γεγονότα βλέπε: Alexandris Alexis, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish relations 1918-1974, Center of Asia Minor Studies, Athens, 1983, Σταματόπουλος Κώστας, Η Τελευταία Αναλαμπή, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1993, Καλούμενος Δημήτριος, Η Σταύρωση του Χριστιανισμού, Αθήνα, 1966.

[29] Η πρώτη περίοδος της Συνόδου διεξήχθη από 11 Οκτωβρίου έως 8 Δεκεμβρίου 1962 υπό την προεδρεία του Πάπα Ιωάννη ΚΓ΄. Στις επόμενες τρεις περιόδους προέστη ο Πάπας Παύλος Στ΄ Κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου πραγματοποιήθηκαν 168 γενικές συνεδριάσεις τα αποτελέσματα των οποία συντάχθηκαν σε 16 Θεσπίσματα, Διατάξεις και Διατάγματα. Βλέπε: Alberigo Giuseppe, Storia del Concilio Vaticano II, Peeters- Il Mulino, Milano, 1995, Palazzini G., Il Concilio Ecumenico Vaticano II tra cronaca e storia, Citta nuova Edirtice, Roma, 1966.

[30] Η Α΄ Πανορθόδοξη Σύνοδος (24 Σεπτεμβρίου- 3 Οκτωβρίου 1961) στη Ρόδο στόχευε στην άρση της απομόνωσης των Ορθόδοξων Εκκλησιών. Συμμετείχαν 61 εκπρόσωποι δώδεκα αυτοκέφαλων Εκκλησιών, ενώ τις εργασίες παρακολούθησαν τριάντα παρατηρητές από όλες τις χριστιανικές Εκκλησίες και Ομολογίες. Συστάθηκε ειδική Επιτροπή για τις σχέσεις της Ορθόδοξης με τις Δυτικές Εκκλησίες. Με τη σύγκληση της Α΄ Πανορθόδοξης Συνόδου το Πατριαρχείο πέτυχε τη διακήρυξη της ενότητας των Ορθοδόξων την εδραίωση του δικαιώματός του να συγκαλεί διασκέψεις πανορθόδοξου χαρακτήρα. Κύριο θέμα σύγκλησης της Β΄ Πανορθόδοξης Συνόδου (26-28 Σεπτεμβρίου 1964) ήταν η αποστολή παρατηρητών στις εργασίες της β΄ φάσης της Β΄ Βατικανής Συνόδου και η πρόταση του Πατριαρχείου για διάλογο «επί ίσοις όροις» με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Ως προς την αποστολή παρατηρητών αποφασίστηκε όπως κάθε Εκκλησία ενεργήσει αδεσμεύτως, ενώ το δεύτερο θέμα έγινε «... ομοφώνως αποδεκτόν υπό πασών των ορθοδόξων αντιπροσωπειών». Στην Γ΄ Πανορθόδοξη Σύνοδο (1-15 Νοεμβρίου 1964), το Φανάρι αποδεσμεύεται από τον εγκλωβισμό του σε ατέρμονες συζητήσεις που θα καθυστερούσαν την έναρξη του διαλόγου με το Βατικανό, καθώς παρατηρείται διάσταση απόψεων μεταξύ των Αυτοκεφάλων Εκκλησιών. Περιοδικό Εκκλησία, 15 Δεκεμβρίου 1964 (24), σελ. 635

[31] Τελευταία φορά που είχε συναντηθεί Αρχιερέας της Νέας Ρώμης με Επίσκοπο της Πρεσβυτέρας ήταν το 1439. Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας είχε δηλώσει κατά την αναχώρησή του από το αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης «Τας συζητήσεις θα αφήσωμεν εις τους θεολόγους». Γρηγορίου Π., Χρονικόν Συναντήσεως Πάπα και Οικουμενικού Πατριάρχου, Αθήνα, 1964.

[32] Αμέσως μετά τη συνάντηση ο Πατριάρχης Αθηναγόρας δήλωσε: «Ελύθηκε σιωπή αιώνων και εγκαινιάζεται η αφετηρία μιας νέας ιστορικής πορείας», Περιοδικό Απόστολος ΑΝΔΡΈΑΣ, 22 Ιανουαρίου 1964, (653), σελ. 1, Olivier Clement, Atenagora, Chiesa Ortodossa e Futuro Ecumenico, Marucelliana, Brescia, 1995.

[33] Ο Αρχιμανδρίτης Παντελεήμων Ροδόπουλος, Σχολάρχης της Θεολογικής Σχολής της Βοστώνης και ο Καθηγητής Πρεσβύτερος Ιωάννης Ρωμανίδης καθώς και ο Αρχιμανδρίτης Μάξιμος Αγιωργούσης ορίζονται παρατηρητές, Τηλεγράφημα του Τόμος Αγάπης, Βατικανό-Φανάρι (1958-1970), Rome-Istanbul, 1971

[34] Η Ρωμαιοκαθολική Επιτροπή αποτελούταν από τους Επισκόπου Μαυριανής Ιωάννη Βίλλεμπραντς, τους πρεσβυτέρους Μιχαήλ Μακαρόνε, Προέδρου της Ποντιφικής Επιτροπής Ιστορικών Επιστημών, Αλφόνσο Ράες Επόπτη της Βατικανής Βιβλιοθήκης, Αλφόνσο Στίκλερ Πρύτανη του Ποντιφικού Σαλεσιανού Πανεπιστημίου, Χριστόδορο Ντυμόν Διευθυντή του Κέντρου Istina, και τον ιερομόναχο Πιέρ Ντυπρέ. Την Ορθόδοξη Επιτροπή συγκροτούσαν οι Μητροπολίτες Ηλιουπόλεως και Θείρων Μελίτων Χατζής, Μύρων Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης Καθηγητής Δογματικής Θεολογίας, οι Αρχιμανδρίτες Γαβριήλ Πρεμετίδης, Ανδρέας Σκρίμας, ο Μεγάλος Οικονόμος Γεώργιος Αναστασιάδης και ο Μεγάλος Αρχιδιάκονος Ευάγγελος Γαλάνης. Τόμος Αγάπης..., οπ.παρ., 16 Νοεμβρίου 1965, σελ. 255 και Ορθόδοξος Παρουσία, Τόμος Β΄, Τεύχος 7 & 8, 1965, σελ. 293.

[35] «Προσφώνησις του Μητροπολίτου Ηλιουπόλεως και Θείρων Μελίτωνος, συμπροέδρου της Μικτής Επιτροπής, εν τη αρχή των εργασιών αυτής», 22 Νοεμβρίου 1965, στο Τόμος Αγάπης..., οπ.παρ., σελ. 256-264.

[36] Τόμος Αγάπης…, οπ.παρ., «Προσφώνησις του Μητροπολίτου Ηλιουπόλεως και Θείρων Μελίτωνος, συμπροέδρου της Μικτής Επιτροπής, εν τη αρχή των εργασιών αυτής», 22 Νοεμβρίου 1965, σελ.256-264.

[37] «…Καίτοι η Αυτού Αγιότης ο Πάπας, αφίνει πλήρη ελευθερίαν συζητήσεως και προτάσεων εις την επιτροπήν, αι προϋποθέσεις αυτού είναι: Όπως μη προσπαθήσει αύτη, ίνα αναλύση και αποκρυπτογραφήση πάσας τας μυστηριώδεις εισέτι λεπτομερείας της ιστορίας, αλλ’ ίνα εξυγιάνη την κατάστασιν […] επί τω τέλει όπως φθάσωμεν εις νέας σχέσεις μεταξύ των Εκκλησιών υμών, […] όπως καταστήσωμεν τον διάλογον βαθύτερον […], όπως καταστήσωμεν μεταξύ ημών κοινωνίαν αδελφικωτέραν […] πλέον εκκλησιαστικήν […], όπως ετοιμάσωμεν τας οδούς του Κυρίου, όστις θέλει οδηγήσει ημάς εις το πλήρωμα της εν Εαυτώ αγίας κοινωνίας». Τόμος Αγάπης…, οπ.παρ., «Αντιφώνησις του Θεοφιλεστάτου Ι. Βίλλεμπραντς, συμπροέδρου της μικτής επιτροπής, εις την προσφώνησιν του Μητροπολίτου Ηλιουπόλεως και Θείρων Μελίτωνος», 22 Νοεμβρίου 1965, σελ. 267-269.

[38] L’ Osservatore Romano, 9-10 Δεκεμβρίου, (284), σελ. 7 και L’ Osservatore Romano, 12 Δεκεμβρίου, (286), σελ. 2. Την περιγραφή της τελετής στην εφημερίδα του Βατικανού υπογράφει το μέλος της παπικής αντιπροσωπείας στην Κωνσταντινούπολη π. Μιχαήλ Maccarone.

[39] Δανιηλίδης Απόστολος, Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος ο Α΄, Κατερίνη, Εκδ. Τέργιος, 1992

[40] Martano Valeria, Atenagoras Il Patriarca…, οπ.παρ., σελ. 495-501

[41] Οπ.παρ., 502-507.

[42] Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Αθήνα, 2000, σελ.252-253.

[43] Ραυτόπουλος Ευάγγελος, Η διαδικασία εξομάλυνσης συγκρούσεων στο Διεθνές Σύστημα, Αθήνα, 1987-1988, σελ. 8-20.