Titelbild der EENS

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών

Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών

Νάντια Ντάνοβα

Ο Eλληνικός Διαφωτισμός και η πρόσληψη των ιδεών του Διαφωτισμού στο βουλγαρικό χώρο

Πριν μιλήσω για τον ρόλο του Ελληνικού Διαφωτισμού στη βουλγαρική ιστορία θα ήθελα να πω μερικά λόγια για τη στάση της βουλγαρικής ιστοριογραφίας προς το θέμα της ελληνικής επιρροής στην πολιτιστική ζωή των βουλγάρων. Το θέμα αυτό εμφανίζεται στα βουλγαρικά κείμενα την εποχή της διαμόρφωσης της βουλγαρικής εθνικής ταυτότητας στον 18 αι. και φυσικά βρίσκει τη θέση του μέσα στη μεγάλη εθνική αφήγηση. Και κάτι παραπάνω - αυτό μπαίνει στην εθνική μυθολογία των βουλγάρων. Εμφανίζεται ο μύθος‚ σύμφωνα με τον οποίον τα βουλγαρικά μεσαιωνικά χειρόγραφα καταστάφηκαν από τους έλληνες μετά από την άλωση της Βουλγαρίας από τους τούρκους το 1396 με τον σκοπό να εξελληνισθούν οι βούλγαροι. Η διαδικασία διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας των βουλγάρων απαίτησε να κατασκεθασθεί η αρνητική εικόνα του άλλου με τον οποίον γίνεται η σύγκριση - υποχρεωτική φάση της διαδικασίας αυτής - γιά να αποδειχθή το ότι είμαστε οι καλλίτεροι. Μέσα στην εθνική αφήγηση δεν έχει θέση μία θετική εικόνα του άλλου και μάλιστα όταν ο άλλος είναι πιο μπροστά στην οικονομική του ανάπτυξη και στη διαδικασία διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας. Αυτά τα στοιχεία της εθνικής μυθολογίας βρίσκονται μέσα στα έργα σχεδόν όλων των αντιπροσώπων της βουλγαρικής ρωμαντικής ιστοριογραφίας, όπως και στα σχολικά εγχειρίδια στο δεύτερο μισό του 19 αι. Μόλις μετά την απελευθέρωση της Βουλγαρίας το 1879 ένα μέρος των βούλγαρων ιστορικών και προπαντός ο Ιβάν Σισμάνωφ έκαναν προσπάθεια γιά μία νηφάλεια προσέγγηση των προβλημάτων των ελληνο–βουλγαρικών σχέσεων. Ο Σισμάνοφ είναι ο πρώτος που μίλησε γιά το θετικό ρόλο του ελληνικού πολιτισμού στη βουλγαρική ιστορία και με πολλά παραδείγματα υποστήριξε τις θέσεις του. Αυτή η τάση στη βουλγαρική ιστοριογραφία συνεχίστηκε από τον Ιορντάν Ιβανόφ, τον Ιορντάν Τρίφωνοφ, τον Βασίλ Πούντεφ, τον Μάνιο Στοιάνοφ, την Αφροδίτα Αλέξιεβα κ.ά.

Η περίοδος της βουλγαρικής ιστορίας, στην οποία θα ήθελα να εστιάσω την προσοχή σας, περιλαμβάνει το δεύτερο μισό του 18 αι. και το πρώτο μισό του 19 αι. Αυτή περικλείει τις δεκαετίες στις οποίες διαμορφώνεται η αστική δομή της βουλγαρικής κοινωνίας. Και στη βουλγαρική κοινωνία βασικό ρόλο στη διαδικασία εκσυγχρονισμού διαδραματίζουν οι έμποροι, δεμένοι με τα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα. Λόγω της καθυστέρησης της βουλγαρικής κοινωνίας σε σχέση με την ελληνική κοινωνία στο δρόμο της αστικής ανάπτυξης η βουλγαρική διανόηση στηρίχθηκε στην ελληνική πείρα στην πρόσληψη και την εφαρμογή των ιδεών του Διαφωτισμού στο βουλγαρικό χώρο. Γι’ αυτό συνέβαλλε το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της βουλγαρικής διανόησης σπούδασε σε ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Ακόμα στις αρχές του18 αι.ο Παρτένιι Πάβλοβιτς από τη Σιλίστρα είναι μαθητής του Μεθοδίου Ανθρακίτη στην Καστοριά. Λίγο αργότερα στο Άγιον όρος δουλεύει ο Παϊσιι Χιλενδάρσκι ο οποίος έγραψε την πρώτη βουλγαρική ιστορία. Τα χρόνια αυτά λειτουργεί η Αθωνιάδα Σχολή όπου διδάσκει ο Ευγένιος Βούλγαρης. Στο τέλος του18 αι. και στις αρχές του 19 αι. πολλοί νέοι βούλγαροι σπουδάζουν στις Ακαδημίες των Παραδουναβίων Ηγεμονιών, όπου διδάσκουν ο Ιώσιπος Μοισιόδακας, ο Γρ. Κωνστανδάς, ο Δ. Φιλιππίδης, ο Ν. Δούκας, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν τις ριζοσπαστικές τάσεις στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Στο γυμνάσιο της Χίου σπουδάζει ο Ε. Βασκίδοβιτς. Στις Κυδωνιές σπουδάζουν ο Ι. Σελιμίνσκι και ο Γ. Ζολοτοβιτζ. Στην Σμύρνη σπουδάζει ο Κ. Φώτεινοφ. Στην Άνδρο σπουδάζουν ο Ι. Ντομπρόβσκι, ο Σ. Τζιομάκωφ, ο Ι. Μακαριοπόλσκι κ. ά. Τα ονόματα αυτά αποτελούν ένα μικρό μέρος της λίστας των γνωστών βουλγάρων που σπούδασαν στα ελληνικά ιδρύματα, και αυτά ανήκουν σε αυτούς που έπαιξαν βασικό ρόλο στη πρόσληψη των ιδεών του Διαφωτισμού. Η τύχη να διαθέτουμε τις βιβλιοθήκες μερικών από αυτούς μας βοηθάει να ολοκληρώσουμε την εικόνα της επικοινωνίας των βουλγάρων με τις δυνητικές ελληνικές εστίες επιρροής των ιδεών του Διαφωτισμού. Στις βιβλιοθήκες αυτές διαβάζουμε τους τίτλους των έργων του Α. Κοραή, του Γ. Κωνσταντά, του Δ. Φιλιππίδη, του Κ. Κούμα, του Χ. Παμπλέκη, του Θ. Φαρμακίδη, όπως και των μεταφράσεων στα ελληνικά των έργων των J. - J. Rousseau, Voltaire, Heineccius, Montesquieu κ.ά.

Η ανάλυση των έργων των βουλγάρων αποφοίτων των ελληνικών σχολών μας επιτρέπει να ισχυρισθούμε ότι η ελληνική τους εκπαίδευση έπαιξε βασικό ρόλο στη διαμόρφωση των ιδεών τους σύμφωνα με τις αρχές του Διαφωτισμού. Και αυτό το διαπιστώνωμε στις λύσεις που αυτοί δίνουν στα κύρια προβλήματα της ανάπτυξης της βουλγαρικής κοινωνίας.

Στο πρώτο βασικό πρόβλημα – επιλογής προσανατολισμού του πολιτιστικού μοντέλλου - ο Σοφρόνιι Βρατσιάνσκι, ο Π. Μπερόν, ο Κ. Φώτεινωφ, ο Νεόφιτ Μπόζβελι και ο Ιβάν Ντομπρόβσκι είναι απαρρέγκλητοι –όλοι επιμένουν ότι οι βούλγαροι πρέπει να ακολουθήσουν το παράδειγμα της Φωτισμένης Ευρώπης. Και αυτή η επιλογή γίνεται τελείως συνειδητά γνωρίζοντας την αρνητική στάση της ορθόδοξης εκκλησίας προς την Ευρώπη των αιρετικών. Έχω όλους τους λόγους να πιστεύω ότι η επιλογή του μοντέλου της Πεφωτισμένης Ευρώπης έγινε με τη συμμετοχή των έργων του Κοραή, του Κωνσταντά, του Φιλιππίδη, τα οποίαι ο Μπόζβελι, ο Φώτεινωφ και ο Ντομπρόβσκι ήξεραν καλά.

Ο ρόλος του Ελληνικού Διαφωτισμού είναι ιδιαίτερα αισθητός στη διαμόρφωση των ιδεών του Φώτεινοφ και του Ντομπρόβσκι στο γλωσσικό πρόβλημα. Και οι δυό τους δηλώνουν τον σεβασμό τους προς τον Κοραή, και προ παντός προς τις γλωσσικές του ιδέες. Εκτός απ’ αυτό ο Φώτεινοφ δημοσιεύει στο περιοδικό του “Λιουμποσλόβιε” τη μετάφραση της εισαγωγής του Φιλιππίδη στην φιλοσοφία του Fr. Soave, όπου αναπτύσσονται οι ιδέες του J. Locke και του Condillac γιά την γλώσσα.

Ιδιαίτερα αισθητή είναι η επίδραση των ελλήνων διαφωτιστών στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών ιδεών του Μπερών, του Φώτεινοφ και του Νεόφιτ Μπόζβελι, οι οποίοι αντλούν στην ελληνική γραμματολογία τα επιχειήματά τους γιά την υπεράσπιση της θέσης τους γιά το βασικό ρόλο της προσωπικής πείρας, γιά την πρόσληψη του μυαλού του παιδιού ως tabula rasa και γιά το αποφασιστικό ρόλο του παιδαγωγού. Πάλι ο Μπόζβελι και ο Φώτεινοφ βρίσκον έμπνευση για την εφαρμογή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου στα έργα του Δημητρίου Δάρβαρη και του Κοραή. Ο Φώτεινοφ χρησιμοποιεί στην διδασκαλία του την “Μεταφυσική” του Ψαλίδα και το έργο του Ψαλίδα τον βοηθά να μπεί στην ατμόσφαιρα του Γερμανικού Διαφωτισμού και προπαντός του συστήματος των Leibnitz-Wolff. Τολμώ να πω ότι η “Μεταφυσική” του Ψαλίδα εξασφάλισε την πρώτη επαφή του Φώτεινοφ με τις ιδέες του Voltaire, του Newton και του Spinoza.

Μέσα στα έργα των προαναφερομένων βουλγάρων διαφωτιστών υποστηρίζεται η ιδέα γιά την εισαγωγή στο σχολείο τών θετικών επιστημών. Και στην πολεμική τους με τους αντιπάλους τους χρησιμοποιούν αυτοί την επιχειρηματολογία του Μοισιώδακα. Η “Νεωτερική Γεωγραφία” των Δημητρέων βοήθισε τον Μπόζβελι, τον Βασκίδοβιτς και τον Φώτεινοφ στην εισαγωγή των συγχρώνων για την εποχή τους επιστημονικών μεθόδων στη γεωγραφία. Το λαμπρό αυτό βιβλίο είναι το πρώτο κείμενο μέσα στο οποίο οι βούλγαροι συναντούν γιά πρώτη φορά τον Condillac και την γλωσσική του θεωρία. Ο Ιβάν Ντοπρόβσκι που σπούδασε στην Άνδρο, κόλλησε από τον δάσκαλο του, τον Θεόφιλο Καϊρη, το πάθος πρός τα μαθηματικά και ως το τέλος της ζωής του ψάχνει τον τετραγωνισμό του κύκλου.

Τα έργα των ελλήνων διαφωτιστών έπαιξαν θετικό ρόλο γιά τους βουλγάρους στην προσπάθειά τους διαμόρφωσης του καινούργιου αστικού ηθικού κώδικα. Από τα εληνικά μάλιστα μεταφράσθηκαν στα βουλγαρικά τα εμβληματικά γιά το Διαφωτισμό στην Ευρώπη και Αμερική έργα του Α. Gallan, του B. Franklin και του Th. Jefferson.

Τα αιτήματα του Franklin για συστηματικότητα στη δουλειά, για εντιμότητα στο εμπόριο, για φιλεργία, γιά ένα σχετικό ασκητισμό και συγκρατικότητα είχαν μεγάλη απήχηση στους κύκλους της βουλγαρικής διανόσης. Η χειραφέτηση της ηθικής από τη θεολογία και ο ανθρωποκεντρισμός του Διαφωτισμού εκδηλώνονται μέσα από μιά σειρά έργων που μεταφράσθηκαν από τα ελληνικά από τον Μπόζβελι, τον Πόποβιτς, τον Φώτεινοφ και τον Κιπιλόβσκι. Αντίτυπα από τα έργα του Αδάμαντιου Κοραή, μέσα στα οποία εκδηλώνεται έντονα η εδραίωση του ανθρωποκεντρισού του Διαφωτισμου, βρίσκονται στις βιβλιοθήκες του Βασκίδοβιτζ, του Μάρκου Μπαλαμπάνοφ, του Κ.Φώτεινωφ.
Η στροφή του Ελληνικού Διαφωτισμού προς την αρχαιότητα εκδηλώναιται και στο βουλγαρικό χώρο στην προσπάθεια να αναδειχθούν άλλες υποδειγματικές προσωπικότητες εκτός απ’ αυτές της Αγίας Γραφής. Και αυτή η στροφή του βουλγαρικού Διαφωτισμού προς την αρχαιότητα έχει τη σημασία προσανατολισμού προς το ευρωπαϊκό Διαφωτισμό στο σύστημα του οποίου η αρχαιότητα είναι κύρια πηγή υποδειγμάτων. Θα αναφερθώ μόνο σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η στάση προς το γέλιο εμφανίζεται ως μία όψη της μεγάλης σύγκρουσης ανάμεσα στους οπαδούς του εκσυγχρονισμού των νοοτροπιών, από την μία πλευρά, και στους υποστηρικτές των παραδοσιακών αξιών, από την άλλη. Ο Κοραής υποστηρίζει τη θετική στάση του Αριστοτέλη προς το γέλιο, απορρίπτοντας την υποστηριζόμενη από την εκκλησία γνώμη ότι το γέλιο είναι κάτι το επιλήψιμο γιατί ο Χριστός δεν γέλασε ποτέ. Τα κείμενα αυτά του Κοραή είναι γνωστά στον Φώτεινοφ, στον Μπόζβελι και στον Βασκίδοβιτς, οι οποίοι δείχνουν την ίδια στάση προς το γέλιο.

Στην εποχή αυτή αρχίζουν να λειτουργούν και άλλα κείμενα, τα οποία μιλούν γιά τη σταδιακή και δύσκολη οικοδόμηση ενός καινούργιου συστήματος αξιών στον τομέα της ηθικής. Ένα από τα κείμενα αυτά, που μαρτυρούν ακριβώς το βαθμιαίο ξεχώρισμα της ηθικής από τη θεολογία είναι το βιβλίο του έλληνα διδασκάλου Αντωνίου Βυζαντίου “Χρηστοήθεια”, το οποίο έχει ως βάση το βιβλίο του Giovanni dela Casa “Galateo”, βασιζόμενο σε έργο του Εράζμου του Ρόττερδαμ. Το βιβλίο απηχεί τη θέληση για επαναπροσδιορισμό των ανθρωπίνων σχέσεων. Η ιδέα της ευδαιμονίας στη μέλουσα ζωή περνά σε δεύτερη μοίρα στις συνειδήσεις της εποχής, μετατοπιζόμενη από την θέληση για επίγεια ευτυχία. Αυτό το εγχειρίδιο καλής συμπεριφοράς δείχνει τον επαναπροσανατολισμό της προσοχής από την κατακόρυφη γραμμή στην οριζόντια, την τοποθέτηση του ανθρώπου στο κέντρο της προσοχής και την θέληση του να αρέσει στον άλλο άνθρωπο και όχι μόνο να αποκτήσει τη χάρη των ουρανών. Άλλο στοιχείο που μαρτυρεί την αφωμοίωση αυτής της νέας νοοτροπίας, είναι και το ότι η επιλογή βασίζεται στη θεωρία που αντιμετωπίζει το μυαλό του παιδιού σαν tabula rasa. Η Χρηστοήθεια του Βυζαντίου διαδίδεται σε χειρόγραφη μορφή στα ελληνικά μετά το 1730, τυπώνεται το 1780 και ξανατυπώνεται πολλές φορές το 19 αιώνα. Στα βουλγαρικά μεταφράζεται το 1837 από τον Ράϊνο Πόποβιτς και το 1844 από τον Κ. Φώτεινωφ.
Άλλο κείμενο το οποίο προορίζεται να ρυθμίζει τις συμπεριφορές, είναι το βιβλίο του ιταλού παιδαγωγού και φιλοσόφου Francesco Soave (1743-1808) “Trattato elementare dei doveri dell’ouomo“. O Soave είναι μαθητής του Condilliac και του Locke και έχαιρε της εκτημήσεως όλων των βαλκανικων λαών κατά την εποχή μετάβασης στο σύγχρονο κόσμο. Στα ελληνικά το βιβλίο του Soave μεταφράζεται το 1819 και επανεκδίδεται πολλές φορές. Στα βουλγαρικά πρώτος ο Μπόζβελη μεταφράζει από τα ελληνικά αποσπάσματά του το 1835 και το 1843 o Σάβα Ραδούλοφ το μεταφράζει ολόκληρο.

Ο ρόλος του Έλληνικού Διαφωτισμού εκδηλώνεται και στον τομέα της πολιτικής και κοινωνικής μόρφωσης. Τα έργα του Κοραή με τις απαιτήσεις τους για ισονομία, κοινωνική δικαιοσύνη και δημοκρατία διαδίδονται και στο βουλγαρικό χώρο. Πολλά παραδείγματα της επιδράσης αυτών των ιδεών βρίσκουμε στα έργα του Φώτεινωφ, του Ντομπρόβσκι και του Μπόζβελι. Μάλιστα στην περίπτωση του Μπόζβελι μπορούμε να μιλήσουμε γιά ανάγνωση και του Rousseau σε ελληνική μετάφραση, όπως και γιά γνωρημία του Φώτεινοφ με το έργο του Cesare Beccaria χάρη στην μετάφραση του Κοραή. Θα μνημονεύσω ακόμα και τη διάδοση ανάμεσα στους βουλγάρους του μοντέλλου του πεφωτισμένου δεσποτισμού, που εμπνέει κάποιους διαφωτισές και στο ελληνικό χώρο.

Τα έργα των ελλήνων διαφωτιστών έπαιξαν ρόλο στην διαμόρφοση των αντιλήψεων της βουλγαρικής διανόησης γιά τη θρησκεία και την εκκλησία. Αυτό φαίνεται από την στάση ανεξιθρησκείας που δίχνουν ο Φώτεινοφ, ο Ιβάν Ντομπρόβσκι και ο Σ. Τζομάκοφ, οι οποίοι γνωρίζουν καλά τα έργα του Κοραή. Στα 1840 χρόνια του 19 αι. οι αγωνιζόμενοι γιά μιά ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία χρησιμοποιούν στην επιχειρηματολογία τους εναντίον του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως τα κριτικά έργα του Α. Κοραή και του Θ. Φαρμακίδη. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι δυο κεντρικές προσωπικότητες του βουλγαρικού εκκλησιαστικού κινήματος ο Ιλαρίων Μακαριοπόλσκι και ο Στογιάν Τσομάκοφ σπούδασαν στην σχολή του Θ. Καϊρη στην Άνδρο. Στα έργα τους συναντούμε την ίδια επιχειρηματολογία για την αναγκαιότητα εκπαίδευσης του κλήρου, για τον περιορισμό τών προσκινηματικών ταξιδιών στους Αγιους Τόπους, γιά το άγιο φώς, κ.λ.
Τα παραδείγματα αυτά μαρτυρούν το ρόλο του Ελληνικού Διαφωτισμού στην πνευματική ανάπτυξη των βουλγάρων σε αυτή την αποφασιστική εποχή. Οι έλληνες λόγιοι δέχονται την ακτινοβολία των ιδεών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και τις εφαρμόζουν στη δράση τους σύμφωνα με τις συγκεκριμένες συνθήκες. Τα έργα τους εκτελούν τη λειτουργία μεσολαβήτη, χάρη στον οποίον οι βούλγαροι ήρθαν σε επαφή με τις ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Και πρόκεται περί μιάς ενέργου πρόσληψης της ελληνικής πείρας, στην οποία εκδηλώνεται μια ευαισθησία ακριβώς προς τις λυσεις οι οποίες ταιριάζουν στις ανάγκες του αναλόγου βαθμού ανάπτυξης της βουλγαρικής κοινωνίας. Είναι συμπτωματικό το γεγονός ότι οι λόγιοι Αθανάσιος Βογορίδης, ο Νικόλαος Σάββας Πίκκολος και ο Ιβάν Σελιμίνσκι δεν βρήκαν κατάλληλο έδαφος εκδήλωσης στο βουλγαρικό χώρο και εργάσθηκαν στον τομέα της ελληνικής γραμματολογίας, ενώ το έργο τους έγεινε προσπελάσιμο για το βουλγαρικό κοινό πολύ αργώτερα.

Τα παραδείγματα αυτά δεν εξαντλούν όλα τα φαινόμενα στην πολιτιστική ζωή των βουλγάρων, όπως και αυτά δεν εκφράζουν όλες τις τάσεις στον κόσμο των ιδεών. Ένα μεγάλο μέρος των κειμένων της εποχής αυτής μαρτυρούν τη δύναμη του βάρους της παράδοσης. Ανεξάρτητα απ’ αυτό, τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν εδώ μας επιτρέπουν να μιλήσουμε γιά καινούργιες τάσεις στον τομέα των ιδεών, οι οποίες όμως λόγω της καθυστέρησης της διαμόρφωσης των αστικών στρωμάτων στη βουλγαρική κοινωνία και της ισχυρής επιρροής της εκκλησίας δεν φθάνουν τον ριζοσπαστισμό του ευρωπαϊκού Διφωτισμού. Ένα άλλο εμπόδιο για την ανάπτυξη του ριζοσπαστικού πνεύματος στους κύκλους των μορφωμένων βουλγάρων είναι το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της βουλγαρικής διανόησης στο δεύτερο μισό του19 αι. σπούδασε στη Ρωσία και συνέδεσε τα σχέδια για το μέλλον του έθνους του με την επίσημη ρώσικη πολιτική και όχι με τους φιλελεύερους κύκλους. Και αυτή είναι μάλιστα η πολιτικη του Νικολάι II με τον υπουργό παιδείας τον Σ. Ουβαρόφ, τον πρωτομάστορα του φιλοσοφικού και πολιτικού δόγματος, που ονομάσθηκε “θεωρία της επίσημης εθνότητας”. Το δόγμα αυτό στηρίζεται στους τρεις στύλους - μονοκρατία, εθνότητα και ορθοδοξία. Η τριάδα αυτή έπρεπε να εξουδετερώσει το σύνθημα “ελευθερία, αδελφότητα και ισότητα”. Έτσι λοιπόν συντελέστηκε στο βουλγαρικό χώρο η ανάσχεση του Διαφωτισμού, όπως ονομάσθηκε από τον Κωνσταντίνο Δημαρά η ήττα των δημοκρατικών ιδεών από τον εθνικισμό.

Βιβλιογραφία

Aleksieva, A. Grackata prosveta i formiraneto na balgarskata vazrozdenska inteligencia.(Η ελληνική εκπαίδευση και η διαμόρφωση της βουλγαρικής διανόησης). - Studia balkanica, 14, Sofia, 1979, 209-232.
Alexieva, A. Prtevodnata proza ot gracki prez Vazrazdaneto. (Οι μετραφράσεις πεζών έργων από τα ελληνικά στα βουλγαρικά στην εποχή της Αναγέννησης). Sofia, 1987.
Danova, N. Razrivat mezdu grackite vazrozdenci i Carigradskata patriarsia. (Η διάσπαση ανάμεσα στους έλληνες διαφωτιστές και στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως). - Izvestia na Bulgarskoto istorichesko druzestvo, 27, Sofia, 1970, 35-65.
Danova, N. Das Bild der Griechen in bulgarischen Schulbüchern vom 18. bis zum frühen 20 Jahrhundert. - In: Öl ins Feuer. Schulbücher, ethnische Stereotypen und Gewalt in Südosteuropa. Hannover, 1996, 27-50.
Danova, N. Une page des relations bulgaro-grecques au XIXe siècle: les élèves bulgares de Theophilos Kairis. - Etudes balkaniques, 1995, 3-4, 82-110.
Danova, N. Certains aspects des contacts bulgaro-grecs dans le domaine de la lexicographie. - Etudes balkaniques, 1997, 3-4, 63-74.
Danova, N. La bibliothèque de l’école hellénique de Plovdiv. - Balkan Studies, 42, 1, Thessaloniki, 2001, 61-68.
Danova, N. Ivan Dobrovski à Vienne. (Contribution à l’histoire de Vienne en tant que centre politique et culturel des peuples balkaniques au XIX siècle.- Etudes balkaniques, 2003, 2, 3-45.
Danova, N. Kam vaprosa za roljata na Grackoto prosvestenie v procesa na fofmiranetf na ba,garskata vazrozdenska ideologia. Adamandios Corais i balgarite.(Συμβολή πρός το πρόβλημα για τον ρόλο του Ελληνικού διαφωτισμού στη διαδικασία διαμόρφωσης της ιδεολογίας τως βουλγάρων στο 19 αιώνα. Ο Κοραής και οι βούλγαροι). - Studia balcanica, 18, 1985, 41-70.
Danova, N. Neofit Bozveli i Grackoto prosvestenie. (Νεόφιτ Μπόζβελι και ο Ελληνικός Διαφωτισμός). - In: Neofit Bozveli i balgarskata literatura. Sofia, 1993, 24-44.
Danova, N. Konstantin Georgiev Fotinov v kulturnoto i idejno-politiceskoto razvitie na Balkanite prez XIX vek.(Ο Κωνσταντιν Γεωρίεβ Φώτινοφ στη πολιτιστική, ιδεολογική, και πολιτική εξέλιξη των Βαλκανίων στο 19 αιώνα.). Sofia, 1994.
Danova, N. Arhiv na Konstantin Georgiev Fotinov. T. I. Gracka korespondencia. (Αρχείο του Κωνσταντίν Φώτεινωφ. Τ. Α ϳ, Ελληνική αλληλογραφία.) Sofia, 2004.
Pundev, V. Gracka-balgarski literaturni sravnenia.(Ελληνο-βουλγαρικοί παραλληλισμοί). - Spisanie na BAN, 38, Sofia,1929, 145-223.
Sismanov, I. Konstantin G. Fotinov, negoviat zivot i negdata deinos. - Sbornik za narodni umotvorenija nauka i kniznina, 11, 1894, 591-763.
Sismanov, I. Uvod v istoriiata na Balgarskoto vazrazdane.(Εισαγωγή στην ιστορία της Βουλγαρικής αναγέννησης) - In: Bulgaria 1000 godini (927-1927). Sofia, 1930, 279-319.
Sismanov, I. Ivan Dobrovski. - Balgarski pregled. 3, 1896, 139-186; Νέα έκδοση Στο: Sismanov, I. Izbrani proizvedenija. T. I, Sofia, 1965, 298-332.