Titelbild der EENS

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών

Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών

Maila García Amorós

Η ποιητική συνείδηση της Ιωάννας Τσάτσου

H Ιωάννα Τσάτσου κόρη, αδερφή και σύζυγος τριών μεγάλων διανοούμενων, του Στέλιου Σεφεριάδη, του Γιώργου Σεφέφη και του Κωνσταντίνου Τσάτσου αντίστοιχα, υπήρξε και η ίδια μεγάλη διανοούμενη και ποιήτρια και ασχολήθηκε με την ποίηση και την πεζογραφία. Η λογοτεχνική της δραστηριότητα άρχισε την περίοδο της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, περίοδο κατά την οποία ο πόνος και η ευθύνη που ανέλαβε για να συμβάλει στον αγώνα, την έσπρωξε να βρει καταφύγιο στη γραφή. Από τo 1968 εως το 1992 έγραψε τις παρακάτω ποιητικές συλλογές:

  • Λόγια της σιωπής (1968)
  • Άτμητο φως (1969)
  • Έλεγος (1971)
  • Γυμνός Τοίχος (1976)
  • Ο Κύκλος του ρολογιού (1976)
  • Χρέος (1979)
  • Χρόνος (1981)
  • Πορεία (1982)
  • Καταυγασμός (1984)
  • Άγρυπνη αυγή (1989)
  • Φέγγος Χρόνου (1990)
  • Φως στη σκοτία (1992)

Μεταξύ των πεζών έργων της Ιωάννας Τσάτσου, αξίζει να αναφερθούν τίτλοι όπως Φύλλα κατοχής (1965), Ο αδερφός μου ο Γιώργος Σεφέρης (1973), Ωρες του Σινά (1980), Στιγμές και μνήμες (1988), Κυδαθηναίων 9 (1993), που εκτός της σπουδαιότητάς τους ως έργα πεζογραφίας, παρουσιάζουν ενδιαφέρον για το θέμα μας, διότι εδώ η ποιήτρια αναφέρεται σε στιγμές-σταθμούς της ζωής της και κυρίως στο ποιητικό της έργο. Στη γνώμη και τις απόψεις γύρω από την ποίηση, που καταθέτει στο πεζό της έργο, μπορούμε να αναγνωρίσουμε την ποιητική της συνείδηση.
Στο έργο της, Κυδαθηναίων 9, παραδείγματος χάριν, αναφέρεται στον Διάλογο για την Ποίηση μεταξύ του Σεφέρη και του Τσάτσου (υπενθυμίζουμε ότι για ένα διάστημα, και οι τρείς, ο Σεφέρης και το ζευγάρι Τσάτσου, έζησαν στο ίδιο κτήριο της οδού Κυδαθηναίων 9) και επισημαίνει:

“Ο Γιώργος από το ισόγειο ανέβαινε καθημερινά. Ο περίφημος “Διάλογος για την ποίηση” είχε αρχίσει τότε προφορικά. Συζητούσαν ακόμη και στη σκάλα μεταξύ τον δύο ορόφων. Έπειτα κατέληξαν σε βιβλίο”[1].

Βλέπουμε σ’ αυτό το χωρίο πως η Ιωάννα Τσάτσου παρακολούθησε ζωντανά το Διάλογο για την Ποίηση. Άρα, δεν είναι περίεργο, σ’ αυτό το λογοτεχνικό περιβάλλον, ούσα ποιήτρια και η ίδια, να είχε μια συγκεκριμένη και προσωπική ποιητική συνείδηση.

Στο ίδιο έργο Κυδαθηναίων 9, η Ιωάννα Τσάτσου αναφέρεται και πάλι στο Διάλογο:

“Στο δρόμο μέ ρωτούσαν με ποιόν συμφωνώ. Και εγώ, από συζυγική αλληλεγγύη απαντούσα “με τον Τσάτσο” Όμως γνώριζαν καλά πως είχα την ίδια γνώμη με τον Σεφέρη”[2]

Από τα λόγια αυτά μπορεί να ξεκινήσει ολόκληρη μελέτη για την ποιητική της συνείδηση. Έχοντας ως αφετηρία το ίδιο το έργο της μπορούμε να συμπεράνουμε τις γενικότερες αντιλήψεις της για την ποίηση και να εξετάσουμε σε ποιο βαθμό και πού ακριβώς συμφωνεί με τον Σεφέρη.

Ας δούμε τώρα πως ορίζεται αυτή η συνείδηση. Υπάρχουν λοιπόν τρεις λέξεις που συνηθίζει να αναφέρει όταν μιλάει για την ποίησή της και μερικές φορές επίσης όταν μιλάει για την ποίηση του αδερφού της. Αυτές οι λέξεις είναι οι εξής: λιτότητα, ουσία και καίρια λέξη. Μπορούμε να πούμε ότι, για την Ιωάννα Τσάτσου, η ποίηση είναι μια ουσιαστική ιδέα ή ένα ουσιαστικό νόημα που πραγματώνεται με λιτές, αλλά καίριες λέξεις. Κάθε ποίημα πρέπει να έχει κάτι να εκφράσει, και αυτό το κάτι πρέπει να είναι η ουσία. Αυτή η ουσία, αυτό το νόημα που προέρχεται από το βαθύτερο συναίσθημα του ποιητή, όπως θα δούμε λίγο παρακάτω, για να μπορέσει να βγει στο φως και να γίνει ποίηση πρέπει να είναι μέσω της καίριας λέξης που θα το εκφράσει. Τα άλλα τα στοιχεία, όπως μπορούν να είναι η ομοιοκαταληξία και ο στόμφος, εμποδίζουν την έκφραση του ουσιαστικού νοήματος. Έτσι λέει η ίδια στο έργο της Ο αδερφός μου ο Γιώργος Σεφέρης

“Από τότε άρχισα να μήν συμπαθώ την ομοιοκατάληξη. Γιατί να θυσιάζεται η καίρια λέξη, το ποιητικό νόημα στη ρίμα;”[3].

Στο ίδιο έργο αναφέρεται και στην ποίηση του Άγγελου Σικελιανού:

“Με την κάθε του φράση χάριζε την ουσία της ποίησης”[4].

Όπως βλέπουμε, οι ιδέες που σχετίζει με την ποίηση είναι η καίρια λέξη, το ποιητικό νόημα, η ουσία και μερικές φορές επίσης το λυρικό σύμβολο. Άρα, η ποίηση, για την Ιωάννα Τσάτσου, δεν είναι μόνο η μορφή, αλλά κυρίως το νόημα και η ιδέα, έννοιες τις οποίες ονομάζει ουσία της ποιήσης. Βέβαια, η ποίηση δεν αποτελείται μόνο από αυτή την ουσία αλλά το ουσιαστικό νόημα πρέπει να εκφραστεί μέσω της καίριας λέξης και του συμβόλου. Αλλά το σημαντικότερο λογοτεχνικό ύφος για την Ιωάννα Τσάτσου είναι, δίχως αμφιβολία, η καίρια λέξη. Ας σκεφτούμε ότι μία από τις ποιητικές της συλλογές Γυμνός Τοίχος αρχίζει με τη φράση: “λάλει καίρια”. Και αυτή η έννοια είναι πολύ δεμένη με την ιδέα της λιτότητας. Το ουσιαστικό “λιτότητα” ή το επίθετο “λιτή”, συνοδεύουν πολλές φορές, στο έργο της Ιωάννας Τσάτσου, την λέξη ποίηση. Ας δούμε το εξής παράδειγμα από το έργο της Στιγμές και μνήμες.

“Διψάω το ουσιαστικό.
Και πότε μου είναι εύκολο και πότε με βασανίζει. Ισως στην ποίηση είναι το λυρικό σύμβολο. Ισως στο πεζό η λιτή έκφραση, η αυθόρμητη ειλικρίνεια και το ανεξήγητο κάτι που δίνει τη γοητεία”[5].

Η λιτότητα είναι ένα βασικό και πολύ χαρακτηριστικό στοιχείο της ποίησής της, έτσι αναφέρει στο έργο της Ωρες του Σινά:

“Και δυσπιστώ στον εαυτό μου όταν για χάρη της ιδέας ή του ύφους ψαλιδίζω το κείμενο. Η ανάγκη όμως της λιτότητας είναι για μένα βίωμα αισθητικό”[6].

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι πρόκειται για μία εύκολη ή απλή ποίηση, επειδή ο δρόμος που οδηγεί στην λιτότητα είναι δύσκολος. Η λιτότητα θέλει πορεία και εξάσκηση. Η λιτή έκφραση είναι για την Ιωάννα Τσάτσου ο στόχος του καλού ποιητή. Ή με άλλα λόγια, καλός ποιητής είναι αυτός που μπορεί να φτάσει την λιτότητα, αυτός που είναι ικανός να εκφράσει το συναίσθημά του (το νόημα το ουσιαστικό) μέσω της λιτής έκφρασης, όπως αναφέρει σ΄αυτό το χωρίο του έργου της Ο αδερφός μου ο Γιώργος Σεφέρης.

“Όλοι μιλάμε για τη λιτή μορφή. Όμως αυτή είναι η πιό δύσβατη σκάλα του Ιακώβ. Τόσο δύσβατη που συχνά χάνεις κάθε ελπίδα. Για να περιβάλει η λιτότητα όλο το πάθος, θα πνίγεσαι από το αίσθημα, θα το δουλέψεις με κόπο, θα το πειθαρχείς, και πάλι εκείνο θα σε ξεσκίζει. Σαν τον Προμηθέα θα προσπαθείς να ζέψεις ταγρι’ άλογα και τους άνεμους. Αν το κατορθώσεις, ίσως τότε να φτάσεις στην καλή τέχνη”[7].

Αυτές οι ιδέες είναι βασικές για να μπορέσουμε να νοήσουμε το ποιητικό της έργο. Είναι ιδέες που άρχισε να αγκαλιάζει από πολύ νωρίς και που αναπτύχθηκαν κατά την ποιητική της πορεία. Ετσι, στο έργο της Ο αδερφός μου ο Γιώργος Σεφέρης αναφέρεται στις συζητήσεις του 1922 που έκανε με τον αδερφό της:

“Και εκείνες οι συζητήσεις οι ατελείωτες για την ομοιοκατάληξη, για την σιωπή της λέξης, για τη λιτότητα, για την αποφυγή του επίθετου...”[8]

Αναφέραμε πριν την λέξη πορεία και αυτό είναι πολύ σημαντικό για τον εξής λόγο: διότι το ποιητικό έργο της Ιωάννας Τσάτσου είναι πορεία προς την λιτότητα. Το 1922 την συλλογιζόταν ήδη και σ’ ένα από τα τελευταία της έργα Φέγγος Χρόνου (1991) βρίσκουμε ως εισαγωγή αυτά τα λίγα λόγια:

“Το κείμενο που ακολουθεί είναι άσκηση. Εγκλείει την προσπάθεια να εκφράζω σκέψεις και βιώματα, με απόλυτη λιτότητα και οικονομία της λέξης. Να εγκαταλείψω, όσο είναι δυνατόν, το χρώμα της ανάλυσης και της περιγραφής για χάρη της ουσίας. Δεν είμαι βέβαιη πως το έχω επιτύχει.”[9]

Πρέπει να δώσουμε προσοχή σ’ αυτές τις φράσεις, γιατί σ’ αυτές κρύβεται όλη η ποιητική της θεωρία. “Να εκφράζω σκέψεις και βιώματα”, “με απόλυτη λιτότητα” και “για χάρη της ουσίας”. Aυτά τα στοιχεία είναι παρόντα σε όλη της την ποίησή, αλλά τα εκδηλώνει σ΄αυτή τη συλλογή που είναι το προτελευταίο της έργο.

Θα δούμε πώς συμπεριλαμβάνονται όλα αυτά στο έργο της.

Έχουμε διαλέξει αυτό το ποίημα, που έχει ως τίτλο Ο μεγάλος παιδεμός από τη συλλογή της Έλεγος, που γράφτηκε μετά το θάνατο του αδερφού της:

Περπατήσαμε η αναρίθμητη συντροφιά
σ’ αυτό το χώρο της ιστορίας
που ονομάζουμε Ελλάδα
σ΄αυτόν τον σιδερένιο αιώνα
που αριθμούμε εικοστό.

Το γνωρίζαμε βέβαια
πώς όσα παίρνει ο κρύος βοριάς
είναι ο, τι αγαπάμε,
μα είναι άδικο
να κρέμεται στο δέντρο
μορφάζοντας
η στολισμένη μας ελευθερία,
στολισμένη με μόνωση,
πνιγμένες ιδέες,
στολισμένη με το πετράδι
της απόφασης του θανάτου.

Τώρα έφυφες
αφήνοντας πίσω σου αχνάρι
τον καημό του απόλυτου.

Με λίγους πιά
συζητούμε ακόμα
τον μεγαλο παιδεμό,
την ευθύνη για το χώρο τούτο
μεσ’ τον αιώνα,
που γέρνει στο τέλος του
μαζί μας.[10]

Αυτή η λιτότητα για την οποία μιλήσαμε φαίνεται ακόμα και στη μορφή των ποιημάτων της που γενικώς είναι σύντομα. Βλέπουμε πως τα βαθύτερα συναισθήματα της ποιήτριας εκφράζονται με λιτές λέξεις και απόλυτη αμεσότητα, αλλά που φτάνουν να αγγίξουν τον αναγνώστη. Το μήνυμα που θέλει να μεταφέρει δεν θυσιάζεται ούτε σε περίπλοκες δομές, ούτε στο στόμφο, ούτε στη ρίμα. Είναι μία λιτή και άμεση ποίηση.

Μας λείπει τώρα να συγκρίνουμε την ποιητική της θεωρία με αυτή του Σεφέρη. Όπως είπαμε στην αρχή, θα περιοριστούμε και σ’ αυτό το σημείο σε ό,τι αναφέρει η ίδια σχετικά με την ποίηση του Σεφέρη στο έργο της. Επειδή δεν προλαβαίνουμε εδώ να αναλύσουμε την ποιητική θεωρία του ποιητή, αναβάλλουμε αυτή την ανάλυση για μια ευρύτερη μελέτη. Στην βιογραφία Ο αδερφός μου ο Γιώργος Σεφέρης, η Ιωάννα Τσάτσου μας παρουσιάζει, ανάμεσα σε άλλα στοιχεία, τη διαμόρφωση της υφής και τη ποιητική πορεία του. Από το έργο αυτό ξέρουμε πως και ο Γιώγος Σεφέρης έψαχνε να βρει την καίρια λέξη:

“Λίγοι κατάλαβαν ώς ποιά βάθη απηχούσε η λέξη για τον Γιώργο. Ακόμη και σε κοινές ερωτήσεις απαντούσε αργά ψαχουλεύοντας. Οι γύρω του τον έπαιρναν για βραδύ και διαπράτανε το βαρύ αμάρτημα να θέλουν να τον βοηθήσουν. Αυτός έψαχνε να βρει την καίρια λέξη[11]”.

Όμως, η Ιωάννα Τσάτσου και ο Σεφέρης δεν συμφωνούν μόνο σ΄αυτό το σημείο, δηλαδή, της καίριας λέξης, αλλά και στην έννοια της λιτής έκφρασης. Στο ίδιο έργο η Τσάτσου αναφέρεται σε μία περίοδο κατά την οποία ο Γιώργος διάβαζε την ποίηση που γραφόταν πριν την γενιά του τριάντα και μας εκθέτει την γνώμη του:

“O Γιώργος όλες αυτές τις ώρες διάβαζε νομικά. Πού και πού ξεφύλλιζε κανένα ελληνικό περιοδικό από εκείνα που τούστελνα. (...) Ήταν γεμάτος αντιδράσεις. Γιατί να γράψουν έτσι στην Ελλάδα; Βιάζουν τη γλώσσα, δεν την αφήνουν στην εξέλιξή της”[12].

Ο Σεφέρης αντιδρούσε κατά της λογοτεχνίας της εποχής εκείνης της γραμμένης σε καθαρεύουσα, επειδή αυτός ήταν υποστηρικτής της δημοτικής γλώσσας, όπως ήταν και η Ιωάννα Τσάτσου. Και όπως και αυτή, έτεινε περισσότερο στην λιτότητα παρά στο στόμφο, σύμφωνα μ΄αυτό που αναφέρει η ίδια, πάλι στο έργο της Ο αδερφός μου ο Γιώργος Σεφέρης:

“Διάβαζε απλά, και η υπόνοια στόμφου ήταν για αυτ’ον προδοσία. Άλλοι εγκρίνουν διανοητικά τη λιτότητα και προσπαθούν να τη φτάσουν. Στον Γιώργο και περισσότερο ακόμα στον Άγγελο[13], η λιτότητα ήταν εσωτερική λειτουργία πριν γίνει τεχνική”[14].

Είναι ενδεικτική η ερώτηση που φαίνεται να απευθύνει σε όλους μας σχετικά με την πορεία προς την λιτότητα στο έργο του αδερφού της:

“Σκέφτηκε ποτέ ο αναγνώστης τη πορεία του συγγραφέα μεσ’ από χαλίκια και ξερά κλαριά για να φτάσει στον ήσυχο δρόμο της απλής καλής φράσης;”[15]

Για να τελειώσουμε θα αναφέρουμε μια σκέψη της ποιήτριας γύρω από την ποίηση, που διαβάζουμε στο έργο της Ο αδερφός μου Ο Γιώργος Σεφέρης:

“Ο Γιώργος δεχόταν φίλους στο σπίτι του, Κυδαθηναίων 9. Τον Henry Miller, τον Durrell τον Κατσίμπαλη. Συζητούσαν πάλι το καυτό θέμα: τη λέξη. Με μεγάλη δειλία μέσα σ’ αυτούς τους μεγάλους είπα μιά στιγμή: “Οι ψεύτικοι άνθρωποι νόθεψαν τις λέξεις και μείναμε βουβοί οι αληθινοί. Αν μπορούσε ο κόσμος να σωπάσει για λίγο, τί ωραία ποιήματα θα είχαν έπειτα γραφεί”[16]


Maila García Amorós,
Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών,
Πανεπιστήμιο Γρανάδας

 

 

[1] Ιωάννα Τσάτσου, Κυδαθηνάιων 9, Αθήνα. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Ι. Δ. Κολλάρου & Σιας. Α.Ε. 1993, σ. 48.

[2] Ιωάννα Τσάτσου, Κυδαθηνάιων 9, ο. π. σ. 48.

[3] Ιωάννα Τσάτσου, (1974) Ο αδερφός μου ο Γιώργος Σεφέρης, Ι. Δ. Κολλάρου & Σιας. Α.Ε, 2000, σ. 147.

[4] Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου... ο. π., σ. 344.

[5] Ιωάννα Τσάτσου, Στιγμές και μνήμες, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1988. σ. 80

[6] Ιωάννα Τσάτσου, Ωρες του Σινά, Αθήνα, βιβλιοπωλείον της Εστίας. Ι. Δ. Κολλάρου & Σιας. Α.Ε, 1981, σ. 15.

[7]Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου..., ο.π., σ. 83.

[8] Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου... ο.π., σ. 147.

[9] Ιωάννα Τσάτσου, Φέγγος Χρόνου, Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων,1990. σ. 9.

[10] Ιωάννα Τσάτσου, Ποιήματα 1ος τόμος, Αθήνα, Ίκαρος, 1977, σ. 98.

[11] Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου... ο.π., σ. 102

[12] Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου... ο.π., σ. 135

[13] Αναφέρεται εδώ στον άλλο της αδερφό, τον Άγγελο Σεφεριάδη.

[14] Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου... ο.π.,] σ. 281

[15] Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου... ο.π., σ. 259.

[16] Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου... ο.π., σ. 102.