Ιφιγένεια Ραντούλοβιτς

ΤΡΕΙΣ ΣΕΡΒΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Β. ΠΟΠΑ, Μ. ΠΑΒΛΟΒΙΤΣ, Ι. ΓΚΑΤΖΑΝΣΚΙ

Ανάμεσα στους πρωτότυπους και σημαντικότερους Σέρβους ποιητές στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα είναι ο Βάσκο Πόπα, ο Μίοντραγκ Πάβλοβιτς και ο Ίβαν Γκατζάνσκι. Οι ποιητές αυτοί έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν μπει στις ανθολογίες παγκόσμιας ποίησης. Η ποίησή τους έχει μεταφρασθεί και στην ελληνική γλώσσα, είτε απευθείας από τη Σερβική είτε μέσω άλλων γλωσσών, ως επί το πλείστον από τη Αγγλική ή Γαλλική. Σύμφωνα με τα λόγια του καθηγητή Ν. Βαγενά, « το μεταφρασμένο ποίημα ενσωματώνεται στη λογοτεχνία της χώρας στην οποία έχει μεταφραστεί», γι΄ αυτό, λόγω της σημασίας που έχουν οι ποιητές αυτοί στη σέρβικη λογοτεχνία και των δεσμών τους με τον ελληνικό κόσμο, την ελληνική ποίηση και την ελληνική κουλτούρα γενικά, πιστεύω ότι οι μεταφράσεις των ποιημάτων τους αξίζουν μια τέτοια ανάλυση, και κυρίως επειδή οι ποιητές αυτοί ανήκουν στους «καβαφογενείς» λεγόμενους ποιητές.

Με τον Βάσκο Πόπα (1922-1991) αρχίζει η σύγχρονη σέρβικη λογοτεχνία, ακριβέστερα με την έκδοση της συλλογής των ποιημάτων του Κόρα ( Kora ) το 1953. Ο Πόπα «εισήγαγε νέα, χαρακτηριστική, ανέλπιστη και νεωτεριστική έκφραση, στην οποία συνενώνει τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό και τη σέρβική λαϊκή παράδοση»[1]. Με λίγα λόγια και πλούσιες μεταφορές, ο Πόπα «ατενίζει με οραματισμό τον κόσμο και τη ζωή, τα μεγάλα θέματα της ιστορίας και του ανθρώπου με συνοπτικό, περιεκτικό τρόπο, άλλοτε αινιγματικά και άλλοτε με χιούμορ, αλλά πάντοτε με μια γνώριμη φρεσκάδα».[2] Ο Πόπα «απορρίπτει την τετριμμένη άποψη της ζωής»[3] και γι΄ αυτόν η καθημερινότητα είναι «θεατρική σκηνή πάνω στην οποία διαβάζεται το ανθρώπινο πεπρωμένο».[4] Οι στίχοι είναι βραχείς, χωρίς ομοιοκαταληξία και σημεία στίξεως, και όπως λέει ο ποιητής Μίοντραγκ Πάβλοβιτς, η ποιητική του έκφραση είναι με «όσο το δυνατόν λιγότερες λέξεις».[5] Ως προς το ρυθμό είναι πιο κοντά στο μέτρο της σέρβικης λαϊκής ποίησης. Επίσης, επιλέγει με μεγάλη προσοχή τις λέξεις, και «ακολουθώντας τη γλώσσα διεισδύει στα παμπάλαια στρώματα[6] της πολιτισμικής μνήμης».[7]

Ο Βάσκο Πόπα σπούδασε γαλλική γλώσσα και λογοτεχνία στη Βιέννη, Βουκουρέστι και Βελιγράδι, μετάφραζε από τη Γαλλική, ήταν επί μακρόν συντάκτης στον εκδοτικό οίκο NOLIT (Βελιγάδι), και προετοίμασε ανθολογία λαϊκής ποίησης. Το δημοσιευμένο του ποιητικό έργο αποτελείται από οκτώ βιβλία ποίησης, το ήδη αναφερθέν Κόρα ( Kora ), Nepočin polje (Αγρυπνόκαμπος) , 1956, Sporedno nebo (Παρά-ουρανός)[8] 1968, Uspravna zemlja (Η ορθή γη) 1972, Vučja so (Το Αλάτι του Λύκου) , Kuća nasred druma (Σπίτι στη μέση του δρόμου),Živo meso (Ωμό κρέας) 1975 και Rez (Τομή) 1981. Στη διαθήκη του βρέθηκε και ένα του μισοτελειωμένο βιβλίο ποιημάτων Gvozdeni sad (Σιδερένιο φυτό), Lepa varoš V (Η Όμορφη κωμόπολη Β)[9], και κύκλος πέντε ποιημάτων με τίτλο Ludi Lala (Ο Τρελός Λάλα[10]). Στο Λογοτεχνικό Δήμο Βρσατς (KOV), του οποίου ιδρυτής ήταν ο Πόπα, τо 2002 εκδόθηκε το μικρό βιβλίο Rumunske i druge pesme (Ρουμάνικα και άλλα ποιήματα) στο οποίο δημοσιεύτηκαν κάποια ποιήματα τα οποία είχε γράψει σαν νέος. Ο Βάσκο Πόπα έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία τόσο στη χώρα όσο και στο εξωτερικό. Στη Σερβία έχει καθιερωθεί βραβείο Βάσκο Πόπα για την ποίηση. Ήταν μέλος της Σέρβικης Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών. Είναι, ίσως, «ο περισσότερο[11] μεταφρασμένος Σέρβος ποιητής των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα.»[12] Μεταφράσεις της ποίησής του υπάρχουν στην αγγλική, γαλλική, εβραϊκή, τουρκική, αλβανική, κινέζικη, πορτογαλική, ινδική, αραβική, αρμενική, ιταλική, γερμανική, ρουμάνικη, ρωσική, ελληνική και άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Στην Ελλάδα ο Β. Πόπα έχει μεταφρασθεί σε ξεχωριστά βιβλία, αλλά και σε περιοδικά και ανθολογίες.

Σε ξεχωριστή έκδοση κυκλοφόρησε το 1979 στην Αθήνα το βιβλίο με τίτλο Ποιήματα[13] από τον εκδοτικό οίκο Κέδρος. Την εκλογή των ποιημάτων και τη μετάφραση έκαμε η Έλλη Σκοπετέα, ποιήτρια και καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και η καλύτερη γνώστρια της σέρβικης γλώσσας μεταξύ των ξένων διανοουμένων. Το περιεχόμενο της εκλογής αυτής αποτελούν οι συλλογές ποιημάτων Nepočin polje (Αγρυπνόκαμπος) ,με τους κύκλους των ποιημάτωνIgre (Τα παιχνίδια), Kost kosti (Κόκκαλο προς κόκκαλο) , Vrati mi moje krpice (Δος μου πίσω τα κουρέλια μου) , Belutak (Το άσπρο βότσαλο) καιSporedno nebo (Ο παρά-ουρανός) με τους κύκλους ποιημάτωνZev nad zevovima (Χάσμα χασμάτων) , Znamenja (Τα σημεία) , Razmirice (Η διένεξη) , Podražavanje sunca (Μίμησις ηλίου) , Raskol (Το σχίσμα) , Lipa nasred srca (Στη μέση της καρδιάς φιλύρα) , Nebeski prsten (Το ουράνιο δαχτυλίδι).
Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε και το βιβλίο ποιημάτων του Πόπα με τίτλο Πόπα, Επιλογή από το έργο του[14] σε μετάφραση του Σπύρου Τσακνιά από την αγγλική γλώσσα, με σχόλια του Τed Hughes. Την Εκλογή αποτελούν οι κύκλοι των ποιημάτων: Igre (Παιχνίδια), Kost kosti (Κόκκαλο προς κόκκαλο), Belutak (Το Βότσαλο) με μότο Daleko u nama (Βαθιά μέσα μας), και η εκλογή από τη συλλογή Sporedno nebo (Δευτερεύων ουρανός).

Το τρίτο βιβλίο των ποιημάτων του Πόπα δημοσιεύτηκε το 1984 στην Αθήνα και είναι η συλλογή Τομή[15] ( Rez ) από το 1981 σε μετάφραση της Λιλιάνα Γιόσηφ Γκρουμπίσιτς από τη σέρβικη στην ελληνική γλώσσα σε έκδοση βιβλία «΄Υψιλον». Είναι ποιήματα που ανήκουν στην περίοδο 1970-1980.
Στην Ανθολογία Σέρβικης Λογοτεχνίας του 20ού Αιώνα της Ξένια Μαρίτσκι Γκατζάνσκι ο Βάσκο Πόπα αντιπροσωπεύεται με τρία ποιήματα το Belutak (Τσακμακόπετρα), Svadbe (Ο γάμος) και Žmurke (Το κρυφτό) σε μετάφραση από τη Σέρβικη της Νίκης Ραντούλοβιτς.

Ο Βάσκο Πόπα στα Ελληνικά είναι μεταφρασμένος από τα Γαλλικά και στη μονογραφία Στην Αναζήτηση του Απόλυτου, Ιστορική Ανθολογία Παγκόσμιας Ποίησης του Άρη Δικταίου, Αθήνα Γ. Φέξη 1960, με τα ποιήματα Žmurke (Το Κρυφτούλι) και Ružokradice (Το παιχνίδι της αρπαγής). Ο Άρης Δικταίος έχει μεταφράσει ακόμη δύο ποιήματα του Πόπα Svadbe (Το παιχνίδι του γάμου) και Lovca (Παιχνίδι του κυνηγού) στην Ανθολογία Σύγχρονης Βαλκανικής Ποίησης του Γιάννη Κορίδη, εκδόσεις Ιωλκός, 1984.

Ποιήματα του Πόπα σε ελληνική μετάφραση από διάφορες γλώσσες έχουν δημοσιευτεί και σε λογοτεχνικά περιοδικά. Στην Κύπρο το 1971 στο περιοδικό «Πνευματική Κύπρος» δημοσιεύτηκε το ποίημα Mala kutija (Το μικρό κουτί) σε μετάφραση του Ρήνου Κ. Παπαδόπουλου. Αργότερα στο περιοδικό Νήσος στην Αθήνα το 1983 δημοσιεύτηκαν οκτώ ποιήματα: Siroto odsustvo (Η ορφανή απουσία), Pustolovina belutka (Η περιπέτεια του βότσαλου), San belutka (Το όνειρο του βότσαλου), Pre igre (Πριν από το παιχνίδι), Jurke (Κυνηγητό), Klina (Του καρφιού), U selu praočeva (Στο χωριό των προπατόρων), Smrt Crnog Đorđa (Ο θάνατος του Καρά-Γιώργη) με ξεχωριστό βιογραφικό σημείωμα. Το περιοδικό Χάρτης από την Αθήνα στις 24 Μαΐου του 1987, σελ. 580 δημοσίευσε το ποίημα Pesnikov hleb (Το ψωμί του ποιητή) σε μετάφραση του Δημητρίου Καλοκύρη, ιδρυτή και συντάκτη του περιοδικού, ο οποίος μαζί με τον Βάσκο Πόπα είχε πάει στο Buenos Aires.

Έκανα σύγκριση στις μεταφράσεις στην Ελληνική των ποιημάτων του Πόπα, που έχω στα χέρια μου, και αυτές είναι τα τρία βιβλία ποιημάτων που έχω αναφέρει. Ως προς τη μετάφραση της σημασιολογίας και του λεξιλογίου και ως προς τη μεταφορά του ρυθμού και του ύφους, η μετάφραση της Έλλης Σκοπετέα είναι εξαιρετική και πλησιέστερη στο πρωτότυπο. Η μετάφρασή της είναι σύντομη και περιεκτική όπως και η ποίηση του Πόπα, γίνεται αισθητός ο ρυθμός του ποιητή και η επιλογή των εκφράσεων και λέξεων είναι περιεκτική όπως και ο ποιητής. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το ότι η Έλλη Σκοπετέα δίνει τη μετάφραση κάποιων ποιημάτων στη Γενική, όπως είναι και στο πρωτότυπο, διότι ο κύκλος των ποιημάτων έχει τον τίτλο Igre (Του παιχνιδιού), και λέει για ποια παιχνίδια γίνεται λόγος, συνεπώς το παιχνίδι Του καρφιού, Του Ροδοκλέφτη, Του σπόρου, Του ιχνευτή, Της στάχτης, Της μακριάς γαϊδούρας, ενώ ο Άρης Δικαίος αναφέρει και τη λέξη παιχνίδι, που είναι στον τίτλο του κύκλου ποιημάτων, δηλαδή Το παιχνίδι του γάμου. Η μετάφραση του Τσακνιά είναι στην Ονομαστική όπως και στην Αγγλική, δηλ. Το καρφί, Οι κλέφτες των ρόδων, Ο σπόρος, Ο κυνηγός, Στάχτες, Μακριά γαϊδούρα. Πρέπει να επισημάνουμε ότι η Σκοπετέα στο Πρόλογο του βιβλίου εξηγεί ότι στη μετάφραση είχε συνεργαστεί με τον ίδιο τον ποιητή, καθώς και με τους Ξένια και Ίβαν Γκατζάνσκι.

Η μετάφραση του Τσακνιά από την Αγγλική είναι επίσης πολύ καλή, αλλά σε κάποιους στίχους φαίνεται ότι είναι από την Αγγλική γιατί έχει πολλές περιφραστικές περιγραφές και μορφές, όπου κάποιες λέξεις από τη Σερβική έχουν μεταφραστεί περιγραφικά στην Αγγλική, συνεπώς και από την Αγγλική στην Ελληνική, όπως για στο ποίημα Jurkeπου η Σκοπετέα το μεταφράζει Κυνηγητό, ενώ ο Τσακνιάς Αυτός. Αναφέρουμε μερικά παραδείγματα˙

Jedni odgrizu drugima
Κάποιοι δαγκώνουν κάποιους (Ε. Σκοπετέα)
Κάποιοι κόβουν με τα δόντια τους κομμάτια (Σ. Τσακνιάς)

Ruku ili nogu ili bilo šta
Τους κόβουν χέρι ή πόδι ή οτιδήποτε (Σκ.)
Απ΄ το χέρι των άλλων ή το πόδι ή οτιδήποτε (Τς.)

Stave to među zube
Στα δόντια το κρατάνε (Σκ.)
Το παίρνουν με τα δόντια τους (Τς.)

Potrče što brže mogu
Τρέχουν έξαλλη (Σκ.)
Φεύγουν όσο πιο γρήγορα μπορούν (Τς.)

Nađu li srećni svoju ruku
Αν βρουν οι τυχεροί το χέρι τους (Σκ.)
Αν σταθούν τυχεροί να βρουν το χέρι τους (Τς.)

na njih je red da grizu
είναι η σειρά τους να δαγκώσουν (Σκ.)
με τη σειρά τους δαγκώνουν κι αυτοί (Τς.)

Αναφέρουμε και τις μεταφράσεις του ποιήματος Belutak, δύο άμεσα από την ελληνική και μία από την αγγλική˙

ΤΟ ΒΟΤΣΑΛΟ

Στον Ντούσαν Ράντιτς

Δίχως κεφάλι δίχως μέλη
φανερώνεται
Με του τυχαίου τον ερεθιστικό σφυγμό
Σαλεύει
Με το ξεδιάδροπο του χρόνου βήμα
Κρατάει τα πάντα
Μες στην παράφορη
Ενδόμυχη αγκαλιά του

Λείο λευκό αθώο κουφάρι
Χαμογελά στο φρύδι της σελήνης

(Μεταφρ. Ε. Σκοπετέα)

Η ΤΣΑΚΜΑΚΟΠΕΤΡΑ

Στον Ντούσαν Ράντιτς

Χωρίς κεφάλι, χωρίς άκρα
Κάνει την παρουσία της
Με το τυχαίο συγκινητικό νταμάρι
Μετακινείται
Με το ξεδιάντροπο βήμα της εποχής
Όλους τους κρατεί
στην όλο πάθος
εσωτερική αγκαλιά της

Άσπρο λείο αγνό κορμί
χαμογελάει με το φρύδι του φεγγαριού

(μεταφρ. Ν. Ραντούλοβιτς)

ΤΟ ΒΟΤΣΑΛΟ

Ακέφαλο και δίχως μέλη
Εμφανίζεται
Με τον ευαίσθητο σφυγμό της τύχης
Κινείται
Με τον αδιάντροπο βηματισμό του χρόνου
Κρατάει τα πάντα
Στον παθιασμένο
Εσωτερικό του εναγκαλιασμό!

Ένα λευκό αθώο λείο πτώμα
Χαμογελάει το φρύδι του φεγγαριού

(μεταφρ. Σ. Τσακνιάς)

Η αρχή της μοντέρνας σέρβικης ποίησης συνδέεται εξίσου και συγχρόνως με το όνομα του ποιητή Μίοντραγκ Πάβλοβιτς, και με το περιοδικό Delo το οποίο στην πραγματικότητα είχε κυκλοφορήσει ένα χρόνο πριν από την Kora του Πόπα. „Τότε προκαλείται και η διαμάχη ανάμεσα στις εκ διαμέτρου αντίθετες τάσεις των ρεαλιστών, συσπειρωμένων γύρω από το περιοδικό Savremenik και των μοντερνιστών γύρω από το Delo “[16].

Ο Μίοντραγκ Πάβλοβιτς (1928) γιατρός ως προς το επάγγελμα, ο οποίος ήταν επί σειρά ετών συντάκτης στον εκδοτικό οίκο Prosveta, είναι μια «πολύ έντονη και γόνιμη λογοτεχνική προσωπικότητα, η οποία μαζί με τον Βάσκο Πόπα, σημαδεύει την αρχή των μοντέρνων ρευμάτων στη Σερβική Λογοτεχνία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.» αναφέρει η καθηγήτρια Ξένια Μαρίτσκι Γκατζάνσκι στην προαναφερόμενη Ανθολογία της. Μάλιστα το 1958 ο Μ. Πάβλοβιτς ταξίδεψε μαζί με τον Βάσκο Πόπα στην Ελλάδα και επισκέφθηκαν την Πελοπόννησο και την Κρήτη, όπου γνώρισαν τον Οδυσσέα Ελύτη. Από το ταξίδι αυτό προέκυψε το ποίημα του Πάβλοβιτς Zbor pasa u Knososu (Σύναξη σκύλων στην Κνωσό), το οποίο μπήκε και στην Ανθολογία ξένων καβαφογενών ποιημάτων υπό τον τίτλο „Συνομιλώντας με τον Καβάφη“[17], της οποίας συντάκτης είναι ο Νάσος Βαγενάς. Η επιλογή και η επιμέλεια των Σέρβων ποιητών είναι της Ξένιας Μαρίτσκι Γκατζάνσκι και η μετάφραση του Νίκου Τσιτσιμελή.

Ο Μίοντραγκ Πάβλοβιτς «συνεχίζει την παράδοση της σερβικής λόγιας ποίησης συνδέοντας τα αρχαία, κατά κύριο λόγο ελληνικά θέματα με τα σλαβικά και σερβικά θέματα του Μεσαίωνα. ΄Έχοντας κλίση προς το γενικό, με επιτυχία καλλιεργεί τη συνείδηση της ιστορικής συνέχειας και την πνευματική παράδοση. Η ποίησή του είναι το αμάλγαμα της δυτικής ποιητικής και μεταφυσικής και σχεδόν ολόκληρης της παράδοσης της Σερβικής Ποίησης, ξεκινώντας από τον Μεσαίωνα και τη Δημοτική Ποίηση και φθάνοντας στους νεωτέρους χρόνους. Η γλώσσα του είναι προσεγμένη και επινοητική, οι μεταφορές του πρωτότυπες και σπάνιες, η ποίησή του λογική αλλά διάχυτη από έντονα συναισθήματα».[18]

Το έργο του Μίοντραγκ Πάβλοβιτς χωρίζεται σε τέσσερις ολότητες, οι οποίες αποτελούν συλλογές ποιημάτων. Η πρώτη ολότητα αποτελείται από τις συλλογές 87 pesama (87 ποιήματα), Stub sećanja (Στύλος Ανάμνησης), Oktave (Οκτάβες), η δεύτερη από Mleko iskoni (Το γάλα της πηγής), Velika Skitija (Μεγάλη Σκυθία), Nova Skitija (Νέα Σκυθία), Hododarje (Προσκυνήματα)[19], Svetli i tamni praznici (Φωτεινές και Σκοτεινές Εορτές), η τρίτη από συλλογές Zavetine (Μηνύματα)[20], Karike (Κρίκοι), Pevanja na viru (Άσματα στο υδροστρόβιλο), και η τέταρτη ολότητα αποτελείται από ποιήματα και επικά ποιήματα apokalipsa (Αποκάλυψη), Bekstva po Srbiji (Φυγές κατά μήκος της Σερβίας), Opšti život (Γενική ζωή), Vidovnica (Προφήτισσα), Divno čudo (Θαυμάσιο Θαύμα), Zlatna zavada (Η χρυσή διένεξη).[21]

Εκτός από ποιήματα ο Μ. Πάβλοβιτς γράφει δοκίμια, κριτικές, ανθολογίες, οδοιπορικά από τα πολυάριθμα ταξίδια του ανά τον κόσμο.[22] Είναι μέλος της Σέρβικης Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών και της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Ποίησης. Έχει τιμηθεί με πολλά ποιητικά βραβεία, με το ευρωπαϊκό βραβείο ποίησης της γερμανικής πόλης Μίνστερ το 2003, για την ποιητική συλλογή του Ulazak u Kremonu (Είσοδος στην Κρεμόνα)[23] , έπειτα με το «Στέμμα του δεσπότη Stefan Lazarević », το 2001 με το βραβείο « Desanka Maksimović » και το 1996 με το «Βραβείο Dis », καθώς και με πολλά άλλα. Πρόσφατα έλαβε το γνωστό βραβείο «Vilenica» της εταιρίας συγγραφέων της Σλοβενίας.

Ο Μ. Πάβλοβιτς έχει μεταφρασθεί σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, πιο πολύ στη γερμανική, αλλά και σε ορισμένες ασιατικές γλώσσες. Στα Ελληνικά τον μετέφρασε η Νέλλα Πέτριτς Ρέσλερ απευθείας από τη Σερβική και εκδόθηκε από τις εκδόσεις Μαυρίδη στην Αθήνα το 1981 με τίτλο Ποιήματα ( Pesme ). Με ένα ποίημά του σε μετάφραση του Νίκου Τσιτσιμελή εκπροσωπείται στην προαναφερθείσα ανθολογία των καβαφογενών λεγομένων ξένων ποιητών, ενώ με τα ποιήματα Vihor (Ανεμοστρόβιλος), U šumi (Στο δάσος) και Obraćanje prijatelju ΙΙΙ (Αναφορά στο φίλο ΙΙΙ) στην Ανθολογία Σέρβικης Λογοτεχνίας του 20ού αιώνα της καθηγήτριας Ξένιας Μαρίτσκι Γκατζάσνκι σε μετάφραση της Νίκης Ραντούλοβιτς.

Η ελληνική συλλογή των ποιημάτων του Πάβλοβιτς με τίτλο Ποιήματα αποτελείται από την εκλογή Zavetine (Τα μηνύματα) με τα ποιήματα: Trakija (Θράκη), Jutro u Filipima (Πρωί στους Φιλίππους), Oko Mistre (Γύρω από το Μιστρά), Muzeji( Ta Μουσεία ), Ponad Sparte (Πάνω από τη Σπάρτη ), Kameiros ( Κάμιρος ), έπειτα από τη συλλογή Mleko iskoni ( Το Γάλα της πηγής ) , Pindar u šetnji ( Ο περίπατος Πινδάρου ), Stražar pred Atinom ( Ο Φρουρός μπροστά στην Αθήνα ), Govori sin Deukaliona i Pire (Μιλάει ο γιος του Δευκαλίωνος και της Πύρρας), από τη συλλογήVelika Skitija ( Η Μεγάλη Σκυθία ), Solunska braća ( Αδελφοί Θεσσαλονικείς ), Noć (Η Νύχτα ), Lov ( Το κυνήγι ), Početak pesme ( Η αρχή του τραγουδιού) ,από τη Svetli i tamni praznici (Φωτεινές και Σκοτεινές Εορτές), Pustinjski otac (Ο πατέρας της Ερήμου) , Patmos ( Πάτμος ), Povratak poročnog sina ( Επιστροφή του Άσωτου Υιού ), Argonauti s Tarsa ( Οι Αργοναύτες από την Ταρσό ), Hododarja (Προσκυνήματα) , Pozdrav Atosu ( Χαιρετισμός στον ‘Αθω ), Klauster u Elneu ( Το μοναστήρι στο Έλνεου ), H ölderlin ( Η Γενέτειρα Γη ), Obraćanje prijatelju ( Προσφώνηση σε φίλο ) και άλλα ποιήματα.

Οι μεταφράσεις των ποιημάτων του Μίοντραγκ Πάβλοβιτς στην Ελληνική είναι επιτυχημένες και πολύ ποιητικές, κυρίως εκείνες με καβαφικό ύφος, όπως είναι η Σύναξη σκύλων στην Κνωσσό Αδελφοί Θεσσαλονικείς, Πρωί στους Φιλίππους κ.ά.

Πρωί στους Φιλίππους

Εδώ στέκει ο φίλος
εκεί η βασιλική
ο ήλιος της Θράκης
η ομίχλη
εμποδίζουν τις εικόνες να αποτυπώνονται
στους κίονες αφαίρεσαν τα κεφάλια
το θέατρο στέκει ολάκερο
αλλά δίχως παράσταση.
Καλά που δεν βρεθήκαμε εδώ
όταν η πόλη κομματιάστηκε.

Ωραίος είναι ο χειμώνας στο νότο
ο καθένας κοιτάζει εντός του
μέσα απ΄ τη λάμψη της ανταύγειας
μεγάλη πύλη
οδηγεί μέσα μας
και στα ερείπια. (μεταφρ. Νέλλα Πέτριτς Ρέσλερ)

Νομίζω ότι η σημασιολογική μετάφραση των ποιημάτων είναι πολύ επιτυχημένη, ενώ η μετάφραση των τίτλων των ποιημάτων στην εκλογή Ποιήματα ήταν αρκετά δύσκολή. Αναφέρω, για παράδειγμα, τους τίτλους Zavetineκαι Hododarja, καθώςκαι Vidovnica. Το Zavetine στα ελληνικά έχει μεταφρασθεί σαν Μηνύματα, που θα μπορούσε να έχει σημασία από το zavetπου σημαίνει όρκος, διαθήκη, υπόσχεση, δηλ. η υπόσχεση σε κάποιον σαν όρκος, σαν μήνυμα, αλλά zavetina είναι η ημέρα του έτους κατά την οποία τα χωριά γιορτάζουν εορτές με διάφορες παλιές τελετουργίες, δηλ. εκκλησιαστική εορτή. Αυτή είναι μια πολύ παλιά λέξη που συνδέεται με τη σλαβική μυθολογία, και μάλιστα με εκείνο που ο Πάβλοβιτς ασχολείται στην ποίησή του. Το Hododarje έχει μεταφρασθεί Προσκυνήματα, αλλά τοhododarjeείναι νεολογισμός που αποτελείται από τη λέξη hodπου σημαίνει βήμα, βηματισμός, ινδοευρωπαϊκής ετυμολογίας όπως και η ελληνική λέξη οδός, - και τη λέξη darje , παλαιότερη σέρβικη λέξη που έχει σχέση και με την ελλ. λέξη δώρο. Επομένως η σημασία του τίτλου είναι τα δώρα, τα οποία ο ταξιδιώτης λαμβάνει/δίνει ταξιδεύοντας, κάτι με την έννοια του ελληνικού αποφορητά που χρησιμοποίησε ο Μαρτιάλης για την ποιητική του συλλογή ως « Apophoreta», έτσι η μετάφραση θα μπορούσε να έχει τίτλο Οδο-αποφορητά ή Οδο-δώρα. Τα πράγματα είναι ακόμη πιο δύσκολα με τοVidovnica , που με δυσκόλεψε πολύ κατά τη μετάφραση. ТоVidovniceπρέπει να είναι το θηλυκό της λέξης vidovnjakστην οποία μπορούν να μας οδηγήσουν οι στίχοιšto daje savet ratni tačan / one daju odgovor jednoznačan ( δίνοντας συμβουλή πολεμική σωστή / αυτές δίνουν απάντηση μιας έννοιας)στο ποίημαDevice mudre i lude ( Παρθένες σοφές και τρελές ) , γι΄ αυτό κι εγώ τη μετέφρασα σαν Προφήτισσα ή Μάντισσα, αλλά μπορεί να είναι και Προφητεία, δηλαδή εκείνο που είχε προβλεφθεί ότι θα συμβεί και συνέβη, κάτι που έχει προλεχθεί με το οποίο θα μπορούσαν να συσχετισθούν τα επικά ποιήματα Sloveni (Σλάβοι) και To Slovo (Το Γράμμα).

Στην ποίηση του Μ. Πάβλοβιτς, αν και δεν αναφέρεται απευθείας σε ιστορικά γεγονότα, όπως στον Καβάφη, «είναι παρούσα η προειδοποίηση του σοφού ποιητή». Η ποιητική του είναι «γεμάτη στοχασμούς για το εφήμερο, τη ματαιότητα του κόσμου και του ανθρώπου» και έχει τη «συνείδηση του μεσογειακού ανθρώπου για τις αιώνιες διαπολιτισμικές επιδράσεις γλωσσών και λαών»[24].

Τα ποιήματα του νεότερου ανάμεσα στους τρεις αυτούς ποιητές, επίσης βραβευμένου και μεταφρασμένου σε πολλές γλώσσες, Ίβαν Γκατζάνσκι (1937) έχουν μεταφρασθεί στην Ελληνική από διάφορους μεταφραστές: Έλλη Σκοπετέα, Νίκο Τσιτσιμελή, Νάσο Βαγεννά, Κώστα Μαυρούδη και Ιφιγένεια Ραντούλοβιτς.
Ο Ίβαν Γκατζάσνκι με τους πρώτους του ήδη στίχους τιμήθηκε ως κορυφαίος ποιητής. Οι κριτικοί τον θέτουν σε ξεχωριστή θέση, θεωρώντας τον ως ιδιόμορφο και ξεχωριστό φαινόμενο στη Σερβική Ποίηση. Στη ποίησή του »πειραματίζεται με τον ποιητικό λόγο, εμπλουτίζει τη σερβική γλώσσα με πολυάριθμα λεξήματα... στρέφοντας την προσοχή στη σημασία της μοναδικότητας και του κέντρου βάρους. Γι΄ αυτόν πατρίδα είναι ο κόσμος, και αντίστροφα, αλλά μια τέτοια σύνθεση δημιουργεί και με την ποικιλία των θεμάτων του στην ποίηση, με την αντίθεση φύση - πόλη, ανθρωπισμός -τεχνολογία, ζωή - πολιτισμός, μυθικό - ιστορικό, αρχαίο - σύγχρονο.»[25] Ο Γκατζάνσκι σπούδασε Κλασσικές και Φυσικές επιστήμες στο Βελιγράδι και σε πανεπιστήμια της Αμερικής και Ευρώπης. Ασχολείται και με τη μετάφραση από τα Γερμανικά και Ελληνικά, μεταφράζοντας μαζί με την Ξένια Μαρίτσκι Γκαζάνσκι τον Πλάτωνα και τους σύγχρονους Έλληνες ποιητές. Γι’ αυτό και ο ίδιος χαρακτηρίζεται ως ποιητής της κουλτούρας, όπως αναφέρει και ο κριτικός και μεταφραστής για την αγγλική Τσαρλς Σίμιτς.[26] Η ποίησή του είναι γεμάτη ευαισθησία για το κάλλος και το πάθος, για τη μελωδική δομή του στίχου. Τα ποιήματά του είναι μακράς πνοής, και σύμφωνα με τα λόγια των κριτικών ο Γκατζάνσκι είναι «οριστικά ξεχωριστός και ανεπανάληπτος.»

Ο Ίβαν Γκατζάνσκι είναι κάτοχος του μεγαλύτερου βραβείου για την ποίηση στη Σερβία, του βραβείου Zmaј, το οποίο έλαβε το 1983 και είναι ο μόνος Σέρβος ποιητής που έλαβε μέρος στην Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης στη Θεσσαλονίκη το 1997. Το 2004 ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός από την Αθήνα διοργάνωσε προς τιμή του τελετή όταν έγινε μέλος του σημαντικού αυτού πολιτιστικού συλλόγου της Ελλάδας, του οποίου μέλη ήταν στο παρελθόν οι μεγάλοι Σέρβοι συγγραφείς Λάζα Λαζάρεβιτς και Γιόβαν Ντούτσιτς. Με την ευκαιρία αυτή διαβάστηκαν τα ποιήματά του στην Ελληνική και Σερβική, ενώ την παρουσίαση έκανε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ποιητής Νάσος Βαγενάς.

Τα βιβλία ποίησης του Γκατζάνσκι είναι Vojvodina (Βοϊβοδίνα ), Banat (Μπάνατ ), Gimnastika(Γυμναστική ), Pisma u ništa J. St. Popoviću (Γράμματα στο τίποτα προς τον Γ. Στ. Πόποβιτς ), Balkanskom ulicom (Στην οδό Βαλκανίων άνω-κάτω ), Balkanskom ulicom ’86.(Στην οδό Βαλκανίων άνω-κάτω ’ 86 ), Balkanskom ulicom – Roman o nedovršenoj pesmi (Στην οδό Βαλκανίων άνω-κάτω - Μυθιστόρημα για το ατέλειωτο άσμα ), Sudbina Balkana, Balkan Destiny, Schicksal des Balkans, Μοίρα των Βαλκανίων Il destinodei Balkani που εκδόθηκε σε 6 γλώσσες (σέρβικα, αγγλικά, ελληνικά, γερμανικά, ιταλικά και κινέζικα). Τον τίτλο αυτό επέλεξε και ο ποιητής και κριτικός Μίμης Σουλιώτης για το κείμενό του στο περιοδικό «Αντί»[27] αναφερόμενο στον Ρήγα Βελεστινλή και τα Βαλκάνια, εμπλέκοντας στο θέμα, τους τρεις ποιητές που μιλούν για τα Βαλκάνια, τον Ρήγα, τον Παλαμά και τον Γκατζάνσκι, καθώς και την προοπτική τους για τα Βαλκάνια μέσω των ποιημάτων τους Θούριος, Μπαλκανική ομοσπονδία και Μοίρα των Βαλκανίων- Ι l penseroso .

Οι τίτλοι των βιβλίων του Γκατζάνσκι ήδη δείχνουν ότι ο ποιητής προβληματίζεται για τα θέματα του κόσμου αλλά και της πατρίδας του, και αντιστρόφως, καθώς και για τα θέματα πολιτισμών, τις μεταξύ τους επιδράσεις από την «προϊστορία ως τις μέρες μας, με «συμπυκνωμένες και πολύσημες εκφράσεις»[28].

Ο Γκατζάνσκι εκπροσωπείται στη Ανθολογία ξένων καβαφογενών ποιημάτων με το ποίημα Η Πενθεσίλεια στο Βελιγράδι καθ’ οδόν προς τα Ελληνικά Νησιά σε μετάφραση του Νίκου Τσιτσιμελή.

Σταθήκαμε εδώ για να δούμε τι χώρα είναι αυτή
όπου οι καλύτεροι ποιητές μυστικά απλώνουν χάλιά στον Καβάφη
την αλλόφυλη περιμένοντας αλλά όμαιμη γυναίκα τρυπημένη από ξίφος πλατύ
σαν από συγκίνηση ασυγκράτητου ανέμου

ποια τρία βιβλία διαβάζεις τώρα ποιητή
ποιες τρεις χορδές χτυπάς με γρήγορο δάκτυλο
όταν όλα τα γράμματα του μόνου βιβλίου αστρογνώστη
να τα ερωτευμένα πετούν πίσω από εκείνη με τα μακριά πόδια

ignoramus poeta meus
illi alieni filii tui
coitum sapientiae atque pulchritudinis faciunt

πεινασμένη η γη δηλητηριάζεται απ΄ τον κοχλασμό των κρύων πηγών
που το τυμπάνισμά τους θ΄ ανεχόμαστε για αρκετά ακόμα

Επίσης η Έλλη Σκοπετέα μετάφρασε στο περιοδικό «Πολίτης» και «Αντί» τα ποιήματα Βελιγράδι, Αστακοί και Η Κατάσταση, την οποία δίνουμε εδώ

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Η εξέλιξη της καταστάσεως είναι τέτοια
Που το αναμενόμενο εκπληρούται
Τουτέστιν πάμε στην αρχή
Αρχή που δεν μπορεί πια να υπάρξει
Γιατί τραβήξαμε μακριά
Προς την εκπλήρωση του απώτατου στόχου

Η πλήρης υλοποίηση του οποίου
Θα ακύρωνε κάθε δυνατότητα
Για περαιτέρω εξέλιξη της καταστάσεως
Που τείνει προς το ως άνω τέλος

Το λογοτεχνικό περιοδικό «Το Δέντρο» στον αριθμό. 135-136, Αθήνα, Φθινόπωρο 2004, δημοσίευσε σε ελληνική μετάφραση της υποφαινόμενης το πρώτο μέρος του κύκλου ποιημάτων από το βιβλίο Γράμματα στο τίποτα προς τον Γ. Στ. Πόποβιτς. Ο Ιωάννης Στέργια Πόποβιτς (1800-1856) είναι ποιητής και κωμωδιογράφος από το Μπάνατ απ΄ όπου είναι και ο Γκατζάνσκι και θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους διανοούμενους των Σέρβων το 19ο αιώνα.

Μεταφράζοντας τα Γράμματα στο τίποτα προς τον Γ. Στ. Πόποβιτς. του Γκατζάνσκι τη μεγαλύτερη δυσκολία είχα στην προσαρμογή του ρυθμού των στίχων. Χαρακτηριστικό του ποιητή είναι ότι δε χρησιμοποιεί σημεία στίξεως, κάτι που έχει επίδραση στο ρυθμό, κι έτσι η σκέψη μπορεί να ολοκληρωθεί στο τέλος του στίχου, όμως τις περισσότερες φορές κάποια λέξη του προηγουμένου στίχου συμπληρώνει την έννοια του επόμενου, πράγμα που είναι δύσκολο να επιτευχθεί στα ελληνικά. Για παράδειγμα αναφέρω μερικούς στίχους από το ποίημα Γράμμα δεύτερο από το βιβλίο Γράμματα στο τίποτα προς τον Γ. Στ. Πόποβιτς˙

εσύ γλίτωσες από την ιστορία
φαινομενικά ήρεμα έφυγες στο τίποτα
και
μας άφησες λυπηρά ποιήματα
από τα οποία προσπαθούμε μόνο
να πιάσουμε το γιατί

περνούσες τα σύνορα...

Επίσης μεταφράζοντας τον τίτλο του βιβλίου Στην οδό Βαλκανίων άνω-κάτω για την περίπτωση αυτή, δυσκολευόμουν, διότι η μετάφραση μου είναι εντελώς περιφραστική, ενώ ο ποιητής έχει μόνο δύο λέξεις στον τίτλο του σε πτώσηBalkanskom ulicom που και στα σέρβικα δεν είναι τόσο συνηθισμένο. Ο τίτλος θα μπορούσε να είναι και Ανεβαίνοντας την οδό Βαλκανίων, Ανηφορίζοντας την οδό Βαλκανίων, Στην οδό Βαλκανίων ή απλά Η οδός Βαλκανίων, αλλά καμία από τις πέντε λύσεις δεν ανταποκρίνεται στο πρωτότυπο, επειδή η πτώση οργανική (δοτική του οργάνου) δείχνει ότι πρόκειται για κίνηση, που συμβολικά επίσης είναι και κίνηση στην ιστορία που εκφράζεται και στο ποίημα˙

αλλά τα πάντα μπορούσαμε αν είχαμε ξεκινήσει διαφορετικά
έτσι όμως συνεχίζουμε στη οδό Βαλκανίων
την ωραία να μας κολλάει στην καρδιά μας
και στη σόλα όλο και περισσότερο διότι σπανίως πλένεται
από τα στρώματα της ιστορίας όπως είπαμε

Στο τέλος θα ήθελα να εκφράσω την προσωπική μου εμπειρία διαβάζοντας και μεταφράζοντας τον Γκατζάνσκι. Η αίσθηση που μου δημιουργούσαν τα ποιήματά του ήταν εικόνες των Βαλκανίων, Βαλκανίων και Ευρώπης, εικόνες πορείας, μαχών, πολιτισμών και πάντα μια υπερηφάνεια, υπονοώντας γεγονότα και πρόσωπα που δεν αναφέρονται στο ποίημα άμεσα, όπως και ο Καβάφης που δημιουργεί στους αναγνώστες ιστορικούς, μυθικούς και πολιτιστικούς συνειρμούς.