Φανή Κισκήρα-Καζαντζή

Ο ιταλοέλληνας συγγραφέας και μεταφραστής Antonio Frabasile (Αντώνιος Φραβασίλης, 1854-1927) και το ιταλόγλωσσο περιοδικό του La Rassegna Ellenica

Mε την ανακοίνωσή μου αυτή θέλω να καταθέσω α) κάποια πρώτα στοιχεία για τον εν πολλοίς άγνωστο ιταλοέλληνα συγγραφέα και μεταφραστή Antonio Frabasile και β) να παρουσιάσω το ιταλόγλωσσο περιοδικό του La Rassegna Ellenica, το οποίο εξέδωσε στα χρόνια της παραμονής του στην Ελλάδα. Με τα δεδομένα που προκύπτουν γίνεται φανερή η πρώιμη συμβολή του στην εξοικείωση του ιταλικού κοινού με τη σύγχρονη ελληνική ποίηση και πεζογραφία, κατά κύριο λόγο μέσω των μεταφράσεών του, αλλά και οι γενικότερες προσπάθειές του για την προβολή της πολιτισμικής μας ιστορίας στον ιταλικό χώρο και τη σύσφιξη των σχέσεων των δύο ‘αδελφών’ χωρών.

O Antonio Frabasile [ή Antonio -Maria Frabasili(s) και, κατά το εξελληνισμένο από τον ίδιο όνομά του από τη στιγμή που ήρθε στην Ελλάδα, Αντώνιος Φραβασίλης] γεννήθηκε το 1854 στην Episcopia της Basilicata και πέθανε στη Νάπολη το 1927.[1] Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της οποίας η παρουσία χρονολογείται από τον 12ο αιώνα. Ο ιδρυτής της οικογένειας Antonio Basilis τοποθετήθηκε από τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό Διοικητής (Civil Governor) της Επαρχίας Basilicata η οποία πήρε το όνομά της από την οικογένεια. Το αρχικό Fra προστίθεται στο όνομα της οικογένειας τον 17ου αιώνα από ένα μέλος της που χρημάτισε καρδινάλιος. Κατά καιρούς σε πολλά από τα μέλη της οικογένειας απονεμήθηκαν υψηλοί τίτλοι ευγενείας.[2] Σήμερα διασώζεται στην Episcopia το Palazzo Frabasili του 15ου αιώνα και τα ερείπια της οικογενειακής Cappella.

Ο Antonio-Maria Frabasilis συμπληρώνει τις εγκύκλιες σπουδές του στο Liceo Torquato Tasso στο Σαλέρνο (1861-1869) και στη συνέχεια φοιτά στο πανεπιστήμιο της Νάπολης. Διαπρέπει στις σπουδές του, κυρίως στην ιστορία και τη φιλοσοφία και είναι ήδη από εκείνα τα χρόνια γνώστης πέντε σύγχρονων γλωσσών, ενώ από τις νεκρές γλώσσες γνωρίζει τα σανσκριτικά και χειρίζεται (ακόμα και σε έμμετρο γραπτό λόγο) τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά.[3] Ένα πρώτο δείγμα της ευρυμάθειας, της γλωσσομάθειας αλλά και των λογοτεχνικών του ανησυχιών από τα φοιτητικά του χρόνια είναι η έκδοση (στη Νεάπολη στα 1870) ενός τομιδίου με μεταφράσεις του στα ιταλικά διαλόγων του Πλάτωνα.[4]

Η αρχαιολατρεία του και η αγάπη του για την Ελλάδα τον φέρνουν στην Αθήνα στα 1874. Είναι μόλις 19 χρονών και έχει για κηδεμόνα του το γνωστό ιταλό επιχειρηματία Giovanni Battista Serpieri,[5] στον οποίο και αφιερώνει στα 1876 την ποιητική του συλλογή Sulle sponde d ’ Ilisso .[6] Ένα από τα ποιήματα της συλλογής είναι αφιερωμένο στην Ελλάδα, όπου καταγράφεται και η επιθυμία του “μια μέρα να τιμηθεί ως τέκνο της’’. Ένα ελεγείο του είναι αφιερωμένο στον πρόσφατο τότε θάνατο του Σπ. Βασιλειάδη (1874), τον οποίο θα παρουσιάσει για πρώτη φορά στο ιταλικό αναγνωστικό κοινό στα αμέσως επόμενα χρόνια μεταφράζοντας θεατρικά και λυρικά του έργα..[7] Από τον πρώτο χρόνο της άφιξής του στην Αθήνα εγγράφεται ως τακτικό μέλος στο σύλλογο «Παρνασσός», στον οποίο [σύλλογο] αφιερώνει ένα ακόμη τομίδιό του, προϊόν και αυτό της φιλολογικής του κατάρτισης και ελληνομάθειας: το Αθήναι και Ρώμη.[8] Είναι μία συλλογή από έμμετρες μεταφράσεις του στα λατινικά αρχαιοελληνικών επιγραμμάτων και μύθων. Ανάμεσα στα μεταφρασμένα κείμενα ο Φραβασίλης καταχωρεί και τη μια (από τις δύο) ελληνόγλωσσες ανακρεόντειες ωδές του Leopardi μαζί με την λατινική της απόδοση, γραμμένη κι αυτή από τον ρομαντικό ποιητή του Recanati.[9] Είναι προφανής ο συσχετισμός της αρχαιομάθειας του Leopardi με το συγγραφέα του τομιδίου. Ο Φραβασίλης μας πληροφορεί επίσης πως το βιβλίο αυτό επαινέθηκε από τον Κουμανούδη.[10]

Το 1876 βαφτίζεται ορθόδοξος παίρνει την ελληνική υπηκοότητα και παντρεύεται την ελληνίδα Σοφία Λύδη. Εκείνη τη χρονιά ο Κωστής Παλαμάς, που συναντά το ζεύγος σε κάποια εσπερίδα, αναφέρεται στον «καλό φιλόλογο και ποιητή Φραβασίλη» και στην «θελκτική όντως» αλλά «ποταπού γένους» σύζυγό του.[11] Στα 15 χρόνια της παραμονής του στην Ελλάδα (1874-1889) αναπτύσσει μια εξαιρετικά μεγάλη δραστηριότητα εκπαιδευτική (για λόγους προφανώς βιοποριστικούς) συγγραφική και εκδοτική. Όλα αυτά τα χρόνια υπηρετεί ως καθηγητής γλωσσών στο Βαρβάκειο Λύκειο της Αθήνας και συγχρόνως διδάσκει ξένες γλώσσες σε μέλη του διπλωματικού σώματος στις Πρεσβείες (ιταλική, βρετανική, γερμανική, αυστρο-ουγγρική, τουρκική). Επίσης διδάσκει ξένες γλώσσες στο Παλάτι, στη βασίλισσα Όλγα και στους πρίγκηπες. Είναι επίσημος μεταφραστής της βρετανικής Πρεσβείας και γενικός μεταφραστής στο Ανώτατο Δικαστήριο.[12] Για ένα διάστημα διορίζεται και βιβλιοφύλακας στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Παράλληλα, «ο ευρυμαθής, πολυειδήμων, χαλκέντερος φιλόλογος Φραβασίλης, η μέλισσα του Υμηττού», όπως τον χαρακτηρίζει η διέυθυνση του περιοδικού Ραμπαγάς (στα 1884),[13] αναλαμβάνει ανταποκρίσεις εφημερίδων (ιταλικών και ισπανικών κυρίως) και είναι τακτικός συνεργάτης στην εφημερίδα Ακρόπολις (1879-1885). Συνεργασίες του έχουν εντοπιστεί στα περιοδικά: Παρνασσός, Εστία, Ποιητικός Ανθών, Ποικίλη Στοά, Μη Χάνεσαι, Αττικό Ημερολόγιο.[14] Πρόκειται για δημοσιεύσεις πρωτότυπης ποίησής του στα ιταλικά και για μεταφράσεις ιταλικής πεζογραφίας στα ελληνικά, στην απλή καθαρεύουσα της εποχής, την οποία από πολύ νωρίς χειρίζεται αξιοθαύμαστα. Στα ελληνικά είναι και οι διαλέξεις του που πραγματοποιούνται στο σύλλογο «Παρνασσός» πάνω σε θέματα ιταλικής λογοτεχνίας.[15] Ωστόσο, ως πρωταρχικό μέλημά του εμφανίζεται από πολύ νωρίς η προσπάθειά του να κάνει γνωστή, μέσα από τις μεταφράσεις, τη σύγχρονη ελληνική ποίηση και πεζογραφία στο ιταλικό αναγνωστικό κοινό. Από το 1876 αναγγέλλει δύο εκδόσεις: τη σειρά Biblioteca Greca Contemporane α, για τηνπαρουσίαση της ελληνικής πεζογραφίας και την ανθολογίαParnasso Greco del secolo XIX , ossia le migliori liriche dei migliori poeti della Grecia odierna , recate in verso italiano, για την παρουσίαση της ελληνικής ποίησης.[16]

Τελικά από τη σειρά της Biblioteca Greca Contemporanea εκδόθηκαν τρεις τόμοι: στα 1876 η μετάφραση της Πάπισσας Ιωάννας του Εμμανουήλ Ροΐδη,[17] ένα χρόνο αργότερα (1877) η μετάφραση του πεντάπρακτου θεατρικού έργου του Σπ. Βασιλειάδη Γαλάτεια[18]και στα 1879 η μετάφραση του μονόπρακτου θεατρικού του Δημ. Παπαρρηγόπουλου Η εκλογή συζύγου.[19] Η έκδοση της αυτοτελούς ανθολογίας Parnassoπου προγραμμάτιζε ο Φραβασίλης, καθώς φαίνεται, δεν πραγματοποιήθηκε. Αρκετές μεταφράσεις του από την ελληνική πεζογραφία και ποίηση είδαν το φως της δημοσιότητας σε περιοδικά της Ιταλίας: ορισμένες έχουν εντοπιστεί στα περιοδικά Il nuovo IstitutoreκαιEco di Sirin ο.[20]Κυρίως όμως, όπως θα δούμε αναλυτικότερα αμέσως παρακάτω, οι μεταφράσεις του εμφανίζονται μέσα από τις σελίδες του ιταλόφωνου περιοδικού που εξέδωσε στην Ελλάδα, την Rassegna Ellenica .[21]

Επανέρχομαι για ορισμένες επιπλέον πληροφορίες σχετικά με τις τρεις εκδόσεις της Biblioteca Greca Contemporanea: Κατ’ αρχάς πρέπει να σημειωθεί πως οι μεταφράσεις του Φραβασίλη είναι υποδειγματικές, μεταφέρουν με πιστότητα τα νοήματα, αλλά και το ύφος των πρωτοτύπων. Ας σημειωθεί επίσης πως το ιταλικό αναγνωστικό κοινό μέσα από τις μεταφράσεις του Φραβασίλη γνωρίζει για πρώτη φορά τη ροϊδεια Πάπισσα Ιωάννα καιτη Γαλάτεια τουΒασιλειάδη, ενώ για το μονόπρακτο του Παπαρρηγόπουλου, την Εκλογή συζύγου, είχε προηγηθεί μια ακόμα μετάφραση λίγα χρόνια πριν στο Τορίνο.[22] Όσο για το λόγο επιλογής, εκ μέρους του μεταφραστή, αυτών των συγκεκριμένων έργων πιστεύω πως δεν είναι τυχαίος, από τη στιγμή που τα τρία κείμενα συνδέονται μεταξύ τους με τον κοινό χαρακτήρα της πολιτικής και κοινωνικής σάτιρας, χαρακτήρα κυρίαρχο στον κύκλο των λογοτεχνών με τους οποίους κατεξοχήν συνδέθηκε ο Φραβασίλης κατά τη διαμονή του στην Ελλάδα. Ο ίδιος ασχολείται και θεωρητικά με το είδος αυτό, όπως προκύπτει από σχετικό άρθρο του δημοσιευμένο στο περιοδικό Παρνασσός.[23]Ειδικότερα για την απόδοση της Πάπισσας θα πρέπει να επισημανθούν και δύο πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες που προέρχονται από την αφιέρωση και τον πρόλογο της έκδοσης. Πρώτον: τα γαριβαλδινά και αντιπαπικά αισθήματα του Φραβασίλη ο οποίος αφιερώνει το επίμαχο βιβλίο στον παππού του Antonio Frabasili αλλά και στον ήρωα Γαριβάλδη «το λαγωνικό που θα κάνει το λύκο του Βατικανού να πεθάνει από στενοχώρια». Δεύτερον: την παρατήρηση πως ο Ροΐδης του είχε δώσει «κείμενο με χειρόγραφες σημειώσεις του και πως τελικά [ο ίδιος ο Ροΐδης] είχε ελέγξει ολόκληρο το πρώτο βιβλίο στο χειρόγραφο του Φραβασίλη»,[24] γεγονός που αποτελεί και ένα ουσιαστικό κριτήριο για την εγκυρότητα της απόδοσης.

Το 1889 για λόγους προσωπικούς (έρχεται σε διάσταση με τη σύζυγό του) ο Φραβασίλης ξαναγυρίζει στην Ιταλία, στην Νάπολη και στην επαρχία της Basilicata. Συνεχίζει της μελέτες του, κάνει έρευνες σε βιβλιοθήκες και διδάσκει. Στη διετία 1892-1894 ιδρύει δικό του Λύκειο κοντά στη γενέτειρά του, στο Molintero. Σε όλα αυτά τα χρόνια, βοηθάει οικονομικά τις σπουδές των δύο θυγατέρων του στην Αθήνα. Γύρω από το όνομα της πρωτότοκης κόρης του Μπεττίνας έχει δημιουργηθεί ήδη μια σχετική βιβλιογραφία, και αυτό γιατί είναι η νεαρή κοπέλα την οποία ερωτεύεται πάνω στην τρέλα του ο Βιζυηνός.[25] Η Μπεττίνα (καλλονή, πολυτάλαντη, γλωσσομαθής, έχοντας κληρονομήσει τα χαρίσματα του πατέρα της, όπως αναφέρει η δευτερότοκη κόρη του Φραβασίλη η Ίταλα) ήταν ένα πρώιμο μουσικό ταλέντο στο πιάνο.[26] Πέθανε σε ηλικία 19 ετών, στα 1896, από κακοήθη διαβήτη λίγες μέρες μετά το γάμο της και συμπτωματικά λίγους μήνες μετά το θάνατο του Βιζυηνού. [27]

Γύρω στα 1900 ο Φραβασίλης βρίσκεται στην Νέα Υόρκη. Παραμένει εκεί μέχρι το 1926. Τον τελευταίο χρόνο της ζωής του επιστρέφει στη Νάπολη όπου και πεθαίνει (1927).[28] Για τα χρόνια της Αμερικής η κόρη του Ίταλα γράφει: Ό,τι με καθιστά ιδιαιτέρως υπερήφανον και με κάμνει να αναπολώ με ιεράν συγκίνησιν τον εκλιπόντα, είναι η πρωτοφανής λατρεία, ην μέχρι της τελευταίας του πνοής έτρεφε δια παν το ελληνικόν [...] παν το αφορόν εις την «αλησμόνητον και γλυκείαν Ελλάδα» του. [...] Μετά περισσής νοσταλγίας και πόνου καταφανούς ζητεί παρ’ εμού διαφόρους πληροφορίας περί της πνευματικής κινήσεως εν Ελλάδι.[29]Στη Νέα Υόρκη συνεργάζεται με τον εκεί ιταλικό και ελληνικό τύπο και κυρίως με την ελληνική εφημερίδα Ατλαντίδα. Ο «διαπρεπής λόγιος και εκλεκτός φιλέλληνας», όπως τον χαρακτηρίζει ο διευθυντής της Ατλαντίδας Σόλων Βλαστός, δίνει διαλέξεις στα ελληνικά, όπου εξυμνεί το κλέος της Ελλάδας και αναλαμβάνει να παρουσιάσει τη σύγχρονη πνευματική ζωή της, όπου πρωτοστατούν τα ονόματα των συγγραφέων με τους οποίους είχε συνεργαστεί κατά την παραμονή του στην Αθήνα. Μέχρι το τέλος της ζωής του διατήρησε την ελληνική υπηκοότητα και παντρεύτηκε με ορθόδοξο γάμο (στα 1903) τη δεύτερη σύζυγό του, τη γαλλίδα Κόμισσα De Castelvecchio (ανιψιά του Ναπολέοντα Γ΄).[30]

Ένα σημαντικό τεκμήριο της δραστηριότητας του Φραβασίλη στο διάστημα της παραμονής του στην Ελλάδα είναι η έκδοση του περιοδικού La Rassegna Ellenica . Μετά από αρκετή έρευνα κατάφερα να βρω τον πρώτο τόμο του περιοδικού (που κυκλοφόρησε από τον Ιούλιο του 1883 έως τον Μάρτιο του 1884).[31] Σύμφωνα με ορισμένους συσχετισμούς υποθέτω πως η έκδοση σταμάτησε με τη συμπλήρωση αυτού του Α’ έτους.[32] Ο πρώτος τόμος αριθμεί δώδεκα τεύχη και είναι σε σχήμα 4ο, δίστηλο. Τα τεύχη είναι οκτασέλιδα. Τα έξι πρώτα νούμερα φέρουν την ένδειξη «άπαξ του μηνός», και είναι όντως μηνιαία. Τα επόμενα φέρουν την ένδειξη «δις του μηνός», αλλά τελικά εμφανίζονται ως διπλά μηνιαία τεύχη. Η αρίθμηση είναι συνεχής (σσ. 96). Στο δίστηλο εξώφυλλο τα στοιχεία του περιοδικού εμφανίζονται στα ιταλικά και στα ελληνικά: ο τίτλος καταχωρείται και ως Η Ελληνική Επιθεώρησις. Ως διευθυντής αναγράφεται ο Antonio Frabasilis. Η εκτύπωση του περιοδικού γίνεται στο τυπογραφείο ‘Κορίννα’ των ζακύνθιων αδελφών Χιώτη. Τα εξώφυλλα και τα οπισθόφυλλα των τευχών, που είναι σε λεπτό χαρτί κι αυτά, στην πραγματικότητα συμπληρώνουν την ύλη του περιοδικού καθώς προβάλλουν, μέσα από πληροφορίες και διαφημίσεις (τρέχουσες εκδόσεις, κυκλοφορία περιοδικών), τη νεοελληνική πνευματική κίνηση, που είναι και ο στόχος του περιοδικού.[33] Όλα τα κείμενα είναι γραμμένα σε ιταλική γλώσσα εκτός από την πρωτότυπη ελληνική ποίηση που καταχωρείται και στα ελληνικά σε αντιπαραβολή με τις μεταφράσεις της.

Στο σύντομο εναρκτήριο άρθρο του περιοδικού “Due parole ai lettori’’ ο Frabasilis ξεκινά με την παρατήρηση πως «η ελληνική γλώσσα δεν έσβησε» και δηλώνει πως θα πολεμήσει για κάθε προκατάληψη εναντίον της. Κατά συνέπεια σκοπός του περιοδικού είναι «να κάνει γνωστή στην Ιταλία αυτήν την νέα ελληνική λογοτεχνία που μόλις χτες αναστήθηκε, αλλά που είναι γεμάτη ρωμαλέο σφρίγος».[34] Είναι μια πρόσκληση για τις νεοελληνικές σπουδές, μια πρόσκληση η οποία διαφαίνεται και στον πρόλογό του στη μετάφραση της Πάπισσας Ιωάννας, καθώς αναφερόταν στον «πλούτο της ελληνικής γλώσσας» και στην πρόθεσή του να «προωθήσει τη μελέτη μιας γλώσσας που εμείς έχουμε την κακή συνήθεια να θεωρούμε ότι έχει σβήσει ή τουλάχιστον ότι έχει εκβαρβαριστεί».[35] Στη συνέχεια το άρθρο δηλώνει τους περαιτέρω διευρυμένους στόχους: θέλει να αναγγείλει στους αναγνώστες του «τις ιδέες, τα γεγονότα και ό,τι γράφεται σε αυτόν τον χώρο».[36]

Τα ιστορικά ενδιαφέροντα του Φραβασίλη, και κυρίως τα πατριωτικά του αισθήματα που του εμπνέει η αγάπη για τη δεύτερη πατρίδα του, συμπληρώνουν το χαρακτήρα του περιοδικού. Χωρίς συγκρίσεις με το μεγαλείο του παρελθόντος, προβάλλοντας τα πρόσφατα ηρωικά επεισόδια των Ελλήνων στον αγώνα κατά των Τούρκων, αναλαμβάνει να διαδώσει και «τα γεγονότα» της σύγχρονης ιστορίας μας. Εκτός από τα άρθρα και άλλες ποικίλες αναφορές σε ήρωες της Επανάστασης, η σταθερή στήλη “Fasti ellenici’’ (ελληνικά χρονικά) καταγράφει κάθε μήνα την επέτειο γεγονότων ιστορικού αλλά και γενικότερα πολιτισμικού χαρακτήρα.

Τέλος δεν είναι τυχαίο και πάλι το γεγονός ότι εντοπίζονται αρκετές διάσπαρτες αναφορές που σχετίζονται με το σατιρικό χαρακτήρα των έργων που προβάλλονται μέσα από την ύλη του περιοδικού. Για παράδειγμα μέσα στη βιβλιοκρισία για τα Έργα αργίας του Π. Πανά, στην είδηση ότι ο Φραβασίλης σκόπευε να εκδώσει το Ιδού ο άνθρωπος του Α. Λασκαράτου ή στο σχόλιό του για τον τύπο της κωμωδίας του Παπαρρηγόπουλου, τους χαρακτήρες.[37]

Στο μεγαλύτερο ποσοστό η ύλη αυτού του πρώτου τόμου του περιοδικού είναι έργο του Φραβασίλη, με κείμενα πρωτότυπα ή μεταφράσεις του. Υπάρχουν ωστόσο και συνεργασίες άλλων ελλήνων και ιταλών συγγραφέων.[38] Από τις ελληνικές συνεργασίες ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για την πολύ εμπεριστατωμένη μελέτη του Δε Βιάζη με θέμα “La coltura Ionia’’.[39] Δημοσιεύεται σε συνέχειες και παραμένει ημιτελής καθώς δεν συμπληρώνεται μέσα στον κατά πάσα πιθανότητα μοναδικό αυτόν τόμο. Δύο ακόμα συνεργασίες που υπογράφονται από τον Σπ. Λάμπρο[40] και τον Δ. Βικέλα[41] σταχυολογούνται, όπως δηλώνει ο Φραβασίλης, από άλλα περιοδικά και παρουσιάζονται εδώ σε ιταλική μετάφραση από τον ίδιο. Από την ιταλική πλευρά μέσα στο ιστορικο-πατριωτικό κλίμα εντάσσεται η δημοσίευση ενός πεζού αφηγηματικού κειμένου του Tommaseo “La morte del Clefta”, που αναφέρεται στη ζωή και το θάνατο του ήρωα Νικοτσάρα.[42] Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η συνεργασία του Marco Antonio Canini. Από τη Βενετία, χαιρετίζει την εμφάνιση του περιοδικού και στέλνει τη συνεργασία του: τη μετάφραση της Φαρμακωμένης του Σολωμού. Υπόσχεται μάλιστα να συνεργαστεί και με άλλες μεταφράσεις του. Η απόδοση της Φαρμακωμένης από τον Canini καταχωρείται μαζί με το ελληνικό κείμενο και με την παράλληλη παρουσία δύο ακόμα μεταφράσεων του σολωμικού έργου: πρόκειται για μεταφράσεις του Φραβασίλη και του C. Marsalla.[43]

Από τεύχος σε τεύχος, στο ιταλόγλωσσο κοινό προς το οποίο απευθύνεται το περιοδικό ο Frabasilis συστήνει, μέσα από τις μεταφράσεις του, μια σειρά κειμένων από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση και πεζογραφία. Συνήθως οι αποδόσεις αυτές συνοδεύονται και από εισαγωγικά άρθρα. Σε ορισμένες περιπτώσεις καταχωρούνται συγχρόνως και μεταφράσεις τρίτων. Από πλευράς πεζογραφίας παρουσιάζονται οι: Βασιλειάδης, Παπαρρηγόπουλος, Καμπούρογλου, Άννινος και Α. Κουρτίδης. Από πλευράς ποίησης οι: Βαλαωρίτης, Βασιλειάδης, Γ.Χ.Ζαλοκώστας, Ευγ. Γ. Ζαλοκώστας, Α. Βλάχος, Α. Παράσχος, Κ.Τριανταφύλλης, Παλαμάς, Λασκαράτος, Καμπούρογλου και Σολωμός.[44]

Αναφορικά με την παρουσίαση του σολωμικού έργου, εκτός από την πολλαπλή μετάφραση της Φαρμακωμένης, που αναφέρθηκε πιο πάνω, παρουσιάζεται και μια μετάφραση του Ύμνου η οποία καταχωρείται σε αντιπαραβολή με το ελληνικό κείμενο.[45] Αποδίδονται στα ελληνικά οι 34 πρώτες στροφές του ποιήματος. Καθώς η καταχώρηση βρίσκεται στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού και κλείνει με την προσωρινή ένδειξη «συνεχίζεται», η μετάφραση εμφανίζεται ημιτελής και το όνομα του μεταφραστή τελικά λανθάνει. Η καταχώρηση του Ύμνου και της μετάφρασής τουακολουθούν, ως συμπλήρωμα, ένα εκτενές άρθρο το οποίο ο Φραβασίλης δηλώνει ότι σταχυολογεί (και μεταφράζει) από το έντυπο Εφημερίς: “L’ esposizione dei monumenti della Guerra dell’ indipendenza” (Η Έκθεση μνημείων της Ελληνικής Επανάστασης). Ας σημειωθεί πως μέσα στο άρθρο αυτό ο Φραβασίλης αναγγέλλει και την παρουσίαση της πρόσφατης τότε μετάφρασης του Ύμνου από τον Pirro Aporti (1881).[46] Ωστόσο η αντιπαραβολή της μετάφρασης που εμφανίζεται στη Rassegna με τη μετάφραση του Aporti δεν οδηγεί στην ταύτισή τους. Tο ίδιο ισχύει και για όλες τις μέχρι τώρα καταγεγραμμένες ιταλικές μεταφράσεις του Ύμνου.[47] Οι προβληματισμοί που προκύπτουν είναι οι εξής: α) Το πιο πιθανό είναι να πρόκειται για απόδοση του ίδιου του Φραβασίλη. Την πιθανότητα αυτή υποστηρίζουν και οι παρατηρήσεις του Canini (μέσα στην επιστολή του προς το περιοδικό, όπως προαναφέρθηκε), οι οποίες αξιολογούν γενικότερα το μεταφραστικό έργο του Φραβασίλη: «Σε εσάς θα πρέπει να αναγνωρίσει κανείς την ευσυνείδητη πιστότητα στο κείμενο τόσο εννοιολογικά όσο και από άποψη μετρικής. Κατ’ αρχάς εσείς αποδίδετε τα ελληνικά με ιδιαίτερη επιτυχία. Εγώ δεν μπορώ να μεταφράσω την ποίηση κατά γράμμα, παρά μόνο στον ενδεκασύλλαβο».[48] Όντως η εννοιολογική πιστότητα σε σχέση με το πρωτότυπο και η χρήση του ίδιου μέτρου, -ίδιον των μεταφράσεων του Φραβασίλη, ο οποίος σε ορισμένες περιπτώσεις είχε αναπαραγάγει ακόμα και τους δεκαπεντασύλλαβους των πρωτοτύπων –σε συνδυασμό με τους εκφραστικούς τρόπους συνηγορούν στην υπόθεση να αποδοθεί η μετάφραση του Ύμνου στον διευθυντή του περιοδικού. β) Απομένει πάντα η αγγελία για τη δημοσίευση της μετάφρασης του Aporti. Και εδώ, σύμφωνα με την πρακτική του περιοδικού για παράλληλη παρουσίαση πολλαπλών μεταφράσεων, είναι εύλογο να υποθέσουμε πως θα ακολουθούσε και η καταχώρηση αυτής της απόδοσης. γ) Τέλος επεκτείνοντας, κάπως αυθαίρετα, τις εικασίες θα μπορούσαμε να υποψιαστούμε μια τρίτη καταχώρηση: Στη Βενετία στις 20 Δεκεμβρίου 1883, τρεις μήνες δηλαδή πριν από την εμφάνιση αυτού του τελευταίου τεύχους του περιοδικού (που κυκλοφόρησε στις 31 Μαρτίου 1884), ο Canini έδινε την περίφημη διάλεξή του για το Σολωμό και παρουσίαζε για πρώτη φορά τη μετάφρασή του για τον Ύμνο.[49] Δεδομένου ότι ο Canini είχε υποσχεθεί περαιτέρω συνεργασία με το περιοδικό, ενδεχομένως θα μπορούσε να καταχωρηθεί και η δική του πρόσφατη μετάφραση του σολωμικού ΄Υμνου.

Συνοψίζοντας το χαρακτήρα του ιταλόγλωσσου περιοδικού La Rassegna , διαπιστώνουμεότι μέσα από τις σελίδες τουυλοποιείται η επιθυμία την οποία ο Φραβασίλης, είχε δηλώσει από τα πρώτα χρόνια του ερχομού του στην Ελλάδα. Το 1876 έγραφε στον πρόλογο της Πάπισσας Ιωάννας: «Πρόθεσή μου είναι η περαιτέρω σύσφιξη των δεσμών αγάπης ανάμεσα στα δύο έθνη, αδέρφια πάντα στη δόξα και στις δυσκολίες».[50] Την ίδια διαπίστωση είχε κάνει και ο Κλεάνθης Τριανταφύλλου, ο διευθυντής του Ραμπαγά, σε σχόλιό του για το περιοδικό:

«αποσκοπεί εις την εξιτάλισιν παντός καλού προϊόντος της σύγχρονης ημών νεοελληνικής φιλολογίας είτε πεζού είτε εμμέτρου και εις το συσφίγξαι τους μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας φιλολογικούς δεσμούς». Το κείμενο του Ραμπαγά κατέληγε μάλιστα επισημαίνοντας την αναγκαιότητα, αλλά και τον πρωτοποριακό χαρακτήρα αυτής της ιταλόγλωσσης λογοτεχνικής έκδοσης στην Ελλάδα: «ένα τέτοιο περιοδικό έπρεπε να υπάρχει από πολλού και βρέθηκε ο κατάλληλος διεθνής ανήρ».[51]

Μια απόπειρα γενικότερης αποτίμησης του ρόλου του Φραβασίλη σχετικά με την προσφορά του στην πρώιμη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας από το ιταλικό κοινό -έστω και με αυτά τα πρώτα, περιορισμένα, στοιχεία που προέκυψαν - είναι νομίζω εφικτή. Τόσο η έκδοση του περιοδικού όσο και η υπόλοιπη, μεταφραστική κυρίως, δραστηριότητά του κατά τα χρόνια της παραμονής του στην Ελλάδα (1874-1889) διαγράφουν ήδη την ιδιαίτερη θέση του μέσα στο πλαίσιο των ιταλοελληνικών σχέσεων της εποχής. Πρέπει να αναφερθεί πως η νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή (και κυρίως η ποιητική, με αντιπροσώπους τους Σολωμό, Βαλαωρίτη και Γ.Χ.Ζαλοκώστα) είχε μόλις αρχίσει να γίνεται γνωστή στον ιταλικό χώρο στις πρώτες δεκαετίες που ακολουθούν τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Κι αυτό στάθηκε αρχικά έργο των φιλελλήνων ιταλών αγωνιστών της ενοποίησης του ιταλικού κράτους, οι οποίοι, μέσα από το κλίμα του γενικότερου ρομαντικού ενθουσιασμού που χαρακτήριζε την εποχή, διέκριναν τη σύμπτωση των πατριωτικών οραμάτων τους με τους αγώνες των Ελλήνων.[52] Εξάλλου ορισμένοι από αυτούς είχαν έρθει και στην Ελλάδα ως πολιτικοί φυγάδες (όπως ο G. Regaldi, ο E. Fusco και ο Marco Antonio Canini). Στην επόμενη γενιά μετά την παγίωση της ιταλικής Παλιγγενεσίας οι ιταλοελληνικοί δεσμοί σε πολιτισμικό επίπεδο αρχίζουν πλέον να βρίσκουν ανταπόκριση από πανεπιστημιακούς δασκάλους, αλλά και από λόγιους και λογοτέχνες της Ιταλίας.[53] Σε αυτή τη χρονολογική στιγμή πρέπει να τοποθετηθεί και η ελάχιστα γνωστή προσφορά του Φραβασίλη και να αξιολογηθεί τόσο για τον πρώιμο χαρακτήρα της, όσο και για την ποιότητα και το εύρος της.
Ωστόσο, όπως προκύπτει και από τις βάσιμες ενδείξεις που αναφέρθηκαν, υπάρχουν ακόμα αρκετά περιθώρια περαιτέρω έρευνας, όχι μόνο για τα χρόνια της παραμονής του στην Ελλάδα, αλλά προπάντων για το διάστημα της παραμονής του στην Αμερική. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών θα επιτρέψουν να συμπληρωθεί και να αναγνωριστεί στον ιταλοέλληνα συγγραφέα ο ρόλος του κήρυκα της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Φανή Κισκήρα-Καζαντζή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης