Ruxandra Nazare

Ένα ελληνικό χειρόγραφο από τη Βλαχία του 19ου αιώνα

Οι βιβλιοθήκες της Ρουμανίας κατέχουν πλούσιες συλλογές ελληνικών χειρoγράφων, τα οποία ερευνήθηκαν και εκδόθηκαν τόσο σε παλαιά όσο σε καινούρια έργα από τον Constantin Litzica[1], Nestor Camariano[2], Ariadna Camariano-Cioran[3], Olga Cicanci[4], Cornelia Papacostea-Danielopolu[5], Lia Brad Chisacof[6]. Οι μελέτες αυτών εξάπλωσαν την προσοχή τους στην αξιοποίηση του πιο σημαντικού μέρους αυτών των χειρογράφων, τα οποία βρίσκονται στο παρόν στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου και στην Κεντρική Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη «Μιχαήλ Εμινέσκου» του Ιασίου. Πλην από αυτούς τους δήμους, στη χώρα συντηρήθηκαν σποραδικά βιβλία και χειρόγραφα ολικά γραμμένα ή μόνο με σημειώσεις στην ελληνική γλώσσα, ενδιαφερόμενα για το περιεχόμενό τους, αποκαλύπτοντας τη σκέψη και αισθηματικότητα των παλαιών αναγνωστών. Τέτοιο παράδειγμα είναι το ελληνικό χειρόγραφο υπ' αριθμό 482 της Νομαρχιακής βιβλιοθήκης «Γεώργιος Μπαρίτσιου» του Μπρασόβ, κληρωμένο από την παλαιά Βιβλιοθήκη Άστρα και προερχόμενο πιθανώς από το Απόθεμα της Ορθόδοξης Επισκοπείας του Σιμπίου.

Με τη χρονολογία 1 Οκτωβρίου; 1823 και εντοπισμένο στο Βουκουρέστι; (αβέβαια διάβαση), σύμφωνα με τη σημείωση ex libris της πρώτης σελίδας, ο τόμος έχει 90 φύλλα χωρίς σελιδοποίηση, εις 4ον. Με τον τίτλο «Επιστολές φιλικές και αστείες», το χειρόγραφο περιέχει κείμενα στη νεοελληνική γλώσσα, αλλά και στη γαλλική γλώσσα (μόνο η 9-η σελίδα), έξω από τις σελίδες 10-14, οι οποίες είναι κενές. Το αντίτυπο αποτελείται από 12 τετράδια με διαφόρους αριθμούς φύλλων, καλυμμένα με κομψή γραφή αλλά και με διορθώσεις, σβήσιμο, συμπληρώσεις, σε περισσότερες αποχρώσεις μελάνης. Το χαρτί παρουσιάζει ένα υδατόσημο που αποτελείται από το στέμμα της Ουγγαρίας και τα αρχικά γράμματα ΚΜ, πράγμα που αποδείχνει ότι προέρχεται από εισαγωγή[7]. Το εξώφυλλο είναι από διακοσμητικό χαρτόνι με μοντέλα ανθών, ενώ η ράχη του βιβλίου και οι άκρες ντύθηκαν με δέρμα για την ασφάλεια και την προστασία του τόμου. Φαίνεται ότι ο ιδιοκτήτης κόλλησε μια ετικέτα στο πρώτο εξωτερικό εξώφυλλο, από άσπρο χαρτί, κομμένο σε σχήμα καρδιάς. Η φροντισμένη εμφάνιση και η καλή κατάσταση διατήρησης δείχουν την εκτίμηση του ιδιοκτήτη για το βιβλίο.

Το χειρόγραφο είναι μια συλλογή από αποσπάσματα της γαλλικής λογοτεχνίας: οι επιστολές της κυρίας de La Fayette[8] προς την κυρία de Sevigné[9] (φύλλο 3), της κυρίας de Maintenon[10] προς την κυρία de Chantelou (φύλλα 4v-5r), του κυρίου Bouhours[11] προς τον κόμη de Bussy [12] (φύλλο 5), του τελευταίου προς τον κύριο Rapin σχετικά με το θάνατο του πρώτου προέδρου Guillaume de Lamoignon[13] της ημερομηνίας 22 Δεκεμβρίου 1677 (φύλλο 6), του Racine προς τον υιό του (φύλλα 6v-7r), της κυρίας de Maintenon προς τον αδερφό και ανεψιό της (φύλλα 7r-8), του Voltaire προς τη μαρκησία de Mimeure[14], τον αβά de Chaulieu[15], τον κύριο de Thiériot[16], J. B. Rousseau[17] (φύλλα 16-22), που ακολουθούνται από το γαλλικό μυθιστόρημα Μαλβίνα[18]απότη Sophie Ristaud Cottin, ατελώς καταγεγραμμένο. Δεν κατάφερα να ταυτίσω την πατρότητα της αρχικής επιστολής (φύλλα 1v-2). Ανάμεσα στα κείμενα υπάρχουν ένα επιστολικό απόσπασμα στη γαλλική γλώσσα, το πρωτότυπο της νεοελληνικής μετάφρασης στις αρχές, οι θεματικές συνόψεις της αλληλογραφίας του Voltaire, κατάλογοι ξοδεμάτων και κενά φύλλα. Θα παρουσιάζουμε παρακάτω μερικές λεπτομέρειες σχετικά με την οργάνωση και το περιεχόμενο του χειρόγραφου, κατά την δομή που προκύπτει από την περιγραφή: αλληλογραφία, λίστα θεμάτων, λογοτεχνικό κομμάτι και στο τέλος λογαριασμοί.

Πλην από την πρώτη επιστολή, οι άλλες επιστολές στις αρχές (φύλλα 4v- 6r) μαζεύτηκαν σε ξεχωριστό τομέα, με τον τίτλο «Επιστολές σπουδαίες και ηθικές». Η ανάγνωσή τους εντυπωσιάζει για τη λεπτότητά τους, καθώς και για τα επιχειρήματα και το πλούτος των περιγραφών. Το ύφος αποτελεί ο κύριος λόγος για την καταγραφή αυτών των έργων[19]. Οι επιστολές του Racine και της κυρίας de Maintenon μαζεύονταν σε ξεχωριστό κεφάλαιο, με τον τίτλο «Επιστολές νουθετικές». Οι αποστολές συνηγορούν ενώπιον των παραληπτών υπέρ μετρημένη συμπεριφορά στην κοινότητα, και ο πατέρας συμβουλεύεται τον υιό να σπουδάσει την ιστορία της Γαλλίας και να κρατήσει τη θρησκευτική πιστή. Η αλληλογραφία του Voltaire διακρίνεται με τις πληροφορίες που αναφέρονται στις πολιτιστικές πράξεις της εποχής (βιβλία πρόσφατα εκδιδόμενα, θεατρικά έργα και η τέχνη των ηθοποιών, απόψεις και συζητήσεις των διανοουμένων), στα λογοτεχνικά έργα που έγραφε (η τραγωδία Οιδίπους, το επικό ποίημα La Henriade), αλλά και στα καθημερινά προβλήματα (συχνά ταξίδια, υγεία κτλ.)[20] σε λεπτό, μέτριο[21] και φυσικό ύφος. Η προτίμηση του μεταφραστή και του Ελληνα αναγνώστη για τις επιστολές του Voltaire οφείλεται στο περιεχόμενο ιδεών και στο ειδικό ύφος. Ίσως να η παρουσία των κλασικών αναφορών, π.χ. στις προσωπικότητες της αρχαίας Ελλάδας, συνέβαλε επιπλέον σε αυτήν την προτίμηση[22]. Τραβούμε την προσοχή στην ειδική θέση που κατέχει η αλληλογραφία του Voltaire σε αυτόν τον τόμο, ξεχωρισμένη από τις άλλες επιστολές δια περισσότερα άσπρα χαρτιά, ίσως να μην είναι τυχαία. Τα πρωτότυπα κείμενα όμως δεν είχαν καταγραφεί ολικά, αλλά έγιναν αλλαγές δια παραίτηση από στίχους, επιγράμματα, ακόμα και από ολόκληρα αποσπάσματα, που θεωρούνται ακατάλληλα ή άχρηστα.

Τα περιεχόμενα κάνουν αναφορές μόνον στις επιστολές του Voltaire που είναι τακτοποιημένες από θεματική άποψη. Έτσι, στα φύλλα 4, 49 και 64 συντάχτηκαν θεματικές συνόψεις της αλληλογραφίας του Voltaire. Παραδείγματος χάρη, η τρίτη επιστολή προς τη μαρκησία de Mimeure του έτους 1719 συζήτησε διαφορετικά προβλήματα: πώς δικαιολογείται ένα συμπέρασμα, πώς ευχαριστεί για ένα φάρμακο, πώς αποδοκιμάζει τον έρωτα, πώς εκφράζεται η λύπη για τον πόνο κάποιου, πώς ρωτάει για τις ειδήσεις και την κατάσταση υγείας, πώς εύχεται στον κάποιον καλή ανάρρωση. Η τέταρτη επιστολή προς τον αβά de Chaulieu, σταλμένη από Sulli στις 20 Ιουνίου 1716, είναι ένα πρότυπο πεποίθησης του παραλήπτη να γίνεται ο λογοτεχνικός σύμβουλος του Voltaire για ένα έργο που τότε έγραφε. Η πέμπτη επιστολή προς την ίδια μαρκησία, σταλμένη το έτος 1719 από Villars, περιείχε εγκώμια για αυτήν, ωραίες εκφράσεις για να απαιτήσει τη γρήγορα απάντηση αυτής και τελειώνει σε ύφος κομψό, σύμφωνα με το βαθμό της παραλήπτριας. Η επόμενη, ο έκτος αριθμός του πρώτου τόμου, σταλμένη προς τον κύριο de Thiériot το έτος 1721, εμφανίζει το επιστολικό είδος προοριζόμενο σε φίλο τον οποίο επιθυμεί να ξαναδεί, παρόλο που ο αποστολέας δεν ξέρει τι θα κάνει σύντομα στο μέλλον. Η έβδομη επιστολή, προς τον ίδιο παραλήπτη, σταλμένη στις 2 Ιανουαρίου 1722, Blois, περίγραφε την επίσκεψη του Voltaire στο λόρδο Bolingbroke, την εγκωμιαστική προσωπογραφία αυτού και τη μετριόφρων αναφορά του Voltaire στο ποίημα La Henriade, το οποίο άρεσε στο Bolingbroke. Τελικά, η όγδοη επιστολή προς J. B. Rousseau της 23 Ιανουαρίου 1722 περιείχε το εγκώμιο στην τιμή του εξόριστου Γάλλου ποιητή. Υπογραμμίζω ότι η τελευταία επιστολή δεν μεταφράστηκε ολόκληρη, παρόλο που στο περιεχόμενο λέγεται ότι πρέπει να κρατηθεί το παράδειγμα επιλόγου για ένα φίλο. Πρέπει επίσης να σημειώνουμε ότι οι πρώτες δυο επιστολές αποκλείονται από τα περιεχόμενα. Από την ανάγνωση των περιεχομένων και τη σύγκριση με το κείμενο των επιστολών προκύπτει το στόχος αυτών των θεματικών καταλόγων. Πρόκειται για συνθέσεις των διαφορών απόψεων που εκφράζονται, ίσως στο σκοπό περίληψης και του εύκολου προσανατολισμού, καθώς και την καταγραφή αισθητικών εκφράσεων, που παρουσιάζουν ενδιάφερον για τον αναγνώστη, και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ορισμένες περιπτώσεις, κυρίως στις τελικές εκφράσεις που είναι καταταγμένες κατά τη φύση της σχέσης και τη κοινωνική τάξη του παραλήπτη. Έτσι, αυτά τα περιεχόμενα προσφέρουν ένα κλειδί για την αποκρυπτογράφηση των απασχολήσεων του αναγνώστη και του μεταφραστή, ο οποίος ανακάλυψε στους στοίχους του Voltaire ένα πρακτικό οδηγό για τη συμπεριφορά του.

Το χειρόγραφο καθρεφτίζει το ενδιαφέρον για τις επιστολές του Voltaire και για τη μετάφρασή τους στα νέα ελληνικά, μαζί με τα πολιτικά, ιστορικά και λογοτεχνικά έργα, πιο γνωστά και μελετημένα από ειδικούς. Παρόλο που προς το παρόν γνωρίζουμε λίγο για την παρουσία της αλληλογραφίας του Voltaire στο νεοελληνικό πολιτισμό, αυτό δε σημαίνει ότι δε γνωρίστηκε και εκτιμήθηκε από τους διανοουμένους της εποχής. Ένα παράδειγμα είναι ο Νικόλαος Παπαδοπούλου, ο οποίος σ’ ένα βιβλίο δημοσιευμένο στη Βενετία το έτος 1815 κατάκρινε τον Voltaire για τη γνώμη του στα θρησκευτικά προβλήματα, αλλά τον εκτιμούσε για την καθαριότητα της γλώσσας και του ύφους των λογοτεχνικών, ιστορικών και επιστολικών έργων. Έτσι ο αναφερομένος παραπάνω ξεχώρισε τα έργα αντιχριστιανικά από τα έργα που θεωρούσε σπουδαία[23]. Το αντίτυπο μας αποδείχνει την παραλαβή αυτής της πλευράς των έργων του Voltaire και βεβαιώνει την αισθητική προοπτική σε αυτά.

Αξίζει να σημειωθεί οτι το χειρόγραφό μας εγγράφεται στις συντεταγμένες της γαλλικής επίδρασης και της αποδοχής του Voltaire στην ελληνική σκέψη και λογοτεχνία, από το χρόνο 1766 με τη Λογική του Ευγένιου Βούλγαρη[24]. Οι ιδέες του Γάλλου συγγραφέα κατακρίθηκαν δυνατά και απορρίφτηκαν σαν επιζήμιες μετά το 1790, αποφασιστικό έτος για τον ορισμό του συντηρητισμού και λιμπεραλισμού στο σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό[25]. Απ’ αυτή τη στιγμή η πολεμική οδήγησε στη σύγκρουση μεταξύ συντηρητικών και νεωτεριστικών, οι πρώτοι κατακρίνοντας την έλλειψη γούστου των νέων για τα κλασικά έργα και την προτίμηση για τη γαλλική λογοτεχνία, συχνά περιορισμένη σε μυθιστορήματα[26]. Η περίοδος ορμητικής απόρριψης διάρκεσε μέχρι το έτος 1820 περίπου, όταν ο Voltaire δεν είναι πια θεωρημένος σαν σύμβολο και μπήκε στη σειρά των κλασικών συγγραφέων[27]. Βέβαια, τα έργα του συνέχισαν να διαβαστούν και να μεταφραστούν στην ελληνική και ρουμανική γλώσσα[28]. Το αντίτυπό μας είναι σημαντικό απ’ αυτήν την άποψη και αποδείχνει τη συνέχιση της παραλαβής των έργων του Voltaire ιδιαιτέρως μαζί με τη γαλλική κλασσική και προρομαντική λογοτεχνία από το κοινό ελληνικής γλώσσας της Βλαχίας, στις ειδικές συνθήκες μετά το έτος 1820.

Το μέγιστο μέρος του τόμου (φύλλα 23v-89v) αποτελείται από το μυθιστόρημα Μαλβίνα της γαλλίδα συγγραφέα Sophie Ristaud Cottin, δημοσιευμένο το χρόνο 1800 και ατελώς μεταφρασμένο σ’ αυτό το χειρόγραφο. Τρυφερή και συναισθηματική, υπερβολική σε μερικά σημεία, αυτή η δημιουργία διηγείται την ιστορία της αγάπης της Μαλβίνας και του sir Εδμόνδ Σεïμώρ, με τραγικό τέλος εξαιτίας των εμποδίων και δολοπλοκιών που συμβαίνουν μεταξύ τους. Η ηρωίδα αποτελεί πρότυπο των γυναικειών αρετών με την ευαισθησία και την αθωότητα της ψυχής της ενώ ο ήρωας αποδείχνει οτι κατέχει τα λεπτά μέσα της αποπλάνησης. Το βιβλίο εκφράζει το λογοτεχνικό γούστο της εποχής, δια τα δυνατά αισθήματα αγάπης και λύπης που τα προκαλεί το πάθος που εμψυχώνει τα πρόσωπα του μυθιστορήματος, την ηθική πορεία της διήγησης και τις φυσικές περιγραφές[29]. Ασήμαντη συγγραφέα, η κυρία Sophie Ristaud Cottin εκτιμήθηκε από τους αναγνωστές της, Ελληνες και Ρουμάνοι στον ίδιο βαθμό. Τα μυθιστορήματα της βρισκόνται στα αναγνώσματα των ρουμανικών λογίων των πρώτων δεκαετιών του 19-ου αιώνα[30] και μεταφράστηκαν στη ρουμανική γλώσσα από τον Αλέκου Μπέλδιμαν[31] και Κοστάκε Κονάκι, ο τελευταίος θεωρημένος σαν θαυμαστής της γαλλίδας συγγραφέα, αλλά και μαθητής του J. J. Rousseau λόγω της εκτίμησης για τα αισθήματα[32].

Ο τόμος συμπεριλαμβάνεται στην κατηγορία των βιβλίων ευφροσύνης μελετημένα από τον Alexandru Duţu[33], λογοτεχνικά έργα που έδωσαν στους αναγνώστες την ευκαιρία ονείρου και εξερεύνησης του βάθους του ψυχικού κόσμου, με τις περιπέτειες που διηγούνται και με ηθικό και διδακτικό χαρακτήρα. Όπως προκύπτει από τη σημείωση του πρώτου φύλλου του χειρόγραφου μας, αυτό ήταν ένα βιβλίο του Αλεξάνδρου Ρητορίδη, ο οποίος ανακάλυψε την έννοια του βιβλίου με τα επόμενα λόγια: „προς χάριν γένογε … (?) <των> φ<ι>λαναγνώστων μόνον, οίτινες κρίνουσιν ορθώς και νόημα και τόνον”. Αυτό επιβεβαιώνει την κατάταξη του χειρόγραφου σε αυτά τα έργα ευφροσύνης λόγω του χαρακτήρα και προορισμού.

Οι λίστες ξοδεμάτων περιέχουν διάφορα ποσά χρημάτων που δόθηκαν στους υπηρέτες και υπάλληλους για τις δουλειές τους (μάγειρας, ράφτης, καθηγητής του παιδιού Πετράκε, παραμάνα, μαία, χοιροβοσκός, ηνίοχος), δωρεές για την εκκλησία, ιερέα και επίσκοπο, πληρωμές για την προμήθεια της οικίας, αγορά των ειδών ένδυσης, υγιεινής και κοσμητικής, εκτέλεση ορισμένων γεωργικών δουλειών σε αμπέλι, προμήθεια φαρμάκων. Με τις λεπτομέρειες που ανακαλύπτουν, οι λογαριασμοί εμφανίζουν εικόνες καθημερινής ζωής μιας παλαιάς οικίας και οικογένειας και τονίζουν τις πολιτιστικές απασχολήσεις μέσα της καθημερινής ζωής.

Με λίγες εξαιρέσεις, η γραφή του χειρόγραφου είναι γενικά τακτοποιημένη, κομψή και παρουσιάζει δυο διαφορετικές πτυχές: υπάρχει επομένως μια απλή γραφή, με λεπτές μορφές, και μια άλλη γραφή με διακοσμητικές και πιο στρογγυλεμένες μορφές. Είναι ενδιαφέρον το ότι οι δυο γραφές δεν ξεχωρίζονται καθαρά αλλά συνυπάρχουν, το κείμενο αρχίζει με μια γραφή, συνεχίζει με άλλη, ύστερα επανέρχεται η πρώτη γραφή.

Είναι αλήθεια ότι οι διαφορές μπορούν να ωφελούνται στα εργαλεία γραφής. Ποίος είναι ο αναγνώστης, ο μεταφραστής και ο αντιγραφέας αυτών των αποσπασμάτων της γαλλικής λογοτεχνίας; Η διαφορά γραφής μεταξύ της σημείωσης ιδιοκτησίας του Αλεξάνδρου Ρητορίδη και της γραφής πλειονότητας λογοτεχνικών κειμένων υποδεικνύει ότι το χειρόγραφο έφτασε κάποτε στο Ρητορίδη αλλά δεν γράφτηκε από αυτό. Προς το παρόν όμως, με βάση τα στοιχεία γνωστά, δεν μπορούμε να προτείνουμε καμιά υπόθεση σχετικά με την ταυτότητα του μεταφραστή. Ορισμένοι δείκτες θα μπορούσαν να οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι ο αναγνώστης είναι μια γυναίκα, όπως μπορούμε να μαθαίνουμε από το ενδιαφέρον για έγγραφα προορισμένα για την εκπαίδευση των γυναικών. Δυστυχώς δε ξέρουμε πολλές πληροφορίες σχετικά με τον ιδιοκτήτη του χειρόγραφου, Αλ. Ρητορίδες. Δεν υπάρχει στους καταλόγους ελληνικών χειρόγραφων που διαβάσαμε. Το επώνυμο Ρητορίδες, όμως, με διάφορες μορφές, μπορεί να βρεθεί στα ντοκουμέντα της εποχής. Παραδείγματος χάρη, το έτος 1811 ο Πετράκης Ρητορίδης ήταν μέλος της λογοτεχνικής ελληνο- ρουμανικής Εταιρία, ιδρυμένη σε Βουκουρέστι με την πρωτοβουλία του μητροπολίτη Ιγνάτιε[34]. Το ίδιο χρόνο, ο γιατρός Γεώργιος Ρητορίδες πήρε δάνειο από τους εμπόρους του Μπρασόβ και έπρεπε να επιστρέψει το χρέος στο Βουκουρέστι[35]. Δε ξέρουμε ποια σχέση υπήρχε μεταξύ αυτών και του ιδιοκτήτη του χειρόγραφου μας. Αργότερα, τους χρόνους 1838 και 1853, στο Βουκουρέστι, κάποιος Αλέξανδρος Ρητορίδες αναφέρεται σαν κερδοσκόπος (επεμβαίνει σε ένα δίκη για το κτήμα του πεθερού του που βρίσκεται στο νομό Μουστσέλ –, το δάνειο δεκτό από το Στεφάν Μόσκου)[36]. Η παρουσία του στη σειρά χρεωστών μπορεί να έχει σχέση με τη λίστα ξοδεμάτων από το χειρόγραφό μας. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το τελευταίο έτος αναφερόμενο, 1853, υποδεικνύεται και από το αξίωμα που κατείχε, δηλαδή ήταν κόμης. Αυτή είναι η ταυτότητα του ατόμου που, το έτος 1823, κατείχε το τόμο που ερευνήσαμε.

Πλην από αυτά τα προβλήματα ταύτησης, είναι βέβαιο ότι ο αναγνώστης μεταφραστής ήξερε τη γαλλική γλώσσα και λογοτεχνία. Η μετάφραση πραγματοποιείται σε νεοελληνική γλώσσα, απλή και κομψή. Υποδεικνύονται συχνά σε παρενθέσεις παραλλαγές της μετάφρασης της ίδιας έκφρασης στην ενεργητική και παθητική φωνή. Στην περίπτωση επωνύμων κρατείται η πρωτότυπη μορφή με λατινικά ψηφία στις επιστολές, ενώ τα ονοματεπώνυμα των προσώπων του μυθιστορήματος μεταγράφονται με ελληνικά ψηφία. Στο κείμενο υπάρχουν γαλλικά λόγια δανεισμένα από τα νέα ελληνικά – π.χ. άσυλο, καπινέτο, κομπλιμέντο, ενθουσιασμός, γαλαρία, μόδα, πορτρέτα, σαλόνι[37], το ότι βεβαιώνει τη γλωσσολογική ικανότητα και τη συνήθεια χρήσης της γαλλικής γλώσσας σε επικοινωνία. Αυτό του επέτρεπε να έρχεται σε επαφή με συγγράμματα που του έδωσαν την απόλαυση της ανάγνωσης και σημαντικά υποδείγματα. Έτσι, με τη βοήθεια των βιβλίων, διαδόθηκαν ιδέες με ευθεία επίδραση για τη ζωή των αναγνωστών των παλαιών εποχών.