Χριστίνα - Παναγιώτα Μανωλέα

Η επίδραση του Ερμογένη στο έργο του Χαράλαμπου Παμπούκη
Πεζογραφική καλλιλογία

Ο λόγιος και αγωνιστής Χαράλαμπος Παμπούκης (Χαλκιανά Καλαβρύτων 1805 – Ναύπλιο 1878) υπήρξε εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Σπουδασμένος στην Ιταλία, μετείχε στην Επανάσταση, αναλώνοντας την οικογενειακή περιουσία του γι’ αυτόν το σκοπό. Μετά τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους διηύθυνε διάφορα σχολεία (Αίγινας, Άμφισσας, Καλαβρύτων, Πατρών, Κορίνθου), ενώ επί μία εικοσαετία υπηρέτησε στο Ναύπλιο ως καθηγητής (1841-44) και γυμνασιάρχης (1844-62)[1]. Διακρινόταν για τη ρητορική του δεινότητα και κατέτασσε τη ρητορική μεταξύ των ωραίων τεχνών, τις οποίες εκτιμούσε βαθύτατα. Για λόγους υγείας και μόνο δεν αποδέχθηκε την πρόταση να αναλάβει την Έδρα της Ρητορικής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Βασικό έργο του Χαράλαμπου Παμπούκη είναι η Πεζογραφική Καλλιλογία, η οποία υπήρξε καρπός των ειδικών σπουδών του και της ενασχόλησής του με την εκπαίδευση των νέων. Το εν λόγω έργο είναι ένα σχετικά άγνωστο, όμως πολύ ενδιαφέρον εγχειρίδιο ρητορικής. Καθώς ο 19ος αι. στην Ελλάδα σημαδεύτηκε από την Επανάσταση και τα πρώτα βήματα του νεόδμητου κράτους, έργα σαν αυτό του Παμπούκη αποτελούν φιλολογικά και εκπαιδευτικά τεκμήρια της εποχής. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι, από γλωσσική άποψη, ο Παμπούκης φαίνεται να είναι οπαδός του Κοραή, όπως προκύπτει από την απλή, αλλά κομψή του γλώσσα. Στο έργο του είναι, μεταξύ άλλων, φανερές οι επιρροές των διδαγμάτων του Διαφωτισμού[2]. Ο διδακτικός και εκλαϊκευτικός χαρακτήρας του εγχειριδίου φαίνεται να έχει επίσης παίξει κάποιο ρόλο στις απλουστευτικές γλωσσικές του επιλογές - παρά ταύτα, η εποχή ήταν τέτοια, που η στάση έναντι της γλώσσας ήταν εν πολλοίς στάση ζωής. Ως εκ τούτου, ο Παμπούκης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μη καθαρολόγος, αλλά υπέρμαχος μιας πολύ πιο απλουστευμένης γλώσσας.
Κλειδί για την κατανόηση του έργου του Παμπούκη και των επιδράσεων, τις οποίες δέχθηκε, αποτελεί ο σκοπός, για τον οποίο γράφτηκε το συγκεκριμένο έργο. Αν και είναι κοινός τόπος η έκθεση των λόγων συγγραφής του ρητορικού έργου στα Προλεγόμενα, εν τούτοις είναι πολύ ενδιαφέρων ο τρόπος, με τον οποίο ο Παμπούκης τονίζει τη διδακτική χρησιμότητα του εγχειριδίου του. Βασικός σκοπός του συγγραφέα, όπως δηλώνεται και από τον υπότιτλο του έργου, είναι η διδασκαλία της χρήσης θεμελιωδών κανόνων της ρητορικής τέχνης στους μαθητές των Γυμνασίων[3]. Φιλοδοξία του Παμπούκη, όμως, είναι το εγχειρίδιό του να χρησιμοποιηθεί ευρύτερα στην καθημερινή ζωή από νομικούς, βουλευτές, κληρικούς και στρατιωτικούς[4]. Είναι, επομένως, λογικό και αναμενόμενο το ότι προσπαθεί να εκλαϊκεύσει και να καταστήσει σαφείς και εύπεπτες βασικές έννοιες της θεωρητικής ρητορικής.
Μπορούμε τώρα να εξετάσουμε πώς ο Παμπούκης αξιοποιεί προς την κατεύθυνση της απλοποίησης και της εκλαΐκευσης στοιχεία ορολογίας, που προέρχονται από ρητορικά έργα του κορυφαίου θεωρητικού της ύστερης αρχαιότητας Ερμογένη (2ος αι. μ.Χ.). Τα έργα του Ερμογένη που απηχούνται στο έργο του Παμπούκη είναι τα Περί στάσεων, Περί ευρέσεως και Περί ιδεών[5]. Βεβαίως, ο συγγραφέας έχει συμβουλευθεί πολλούς αρχαίους και νεώτερους θεωρητικούς της ρητορικής και όσους γενικά ασχολήθηκαν με αυτό, το οποίο ονομαζόταν ύφος. Στο εγχειρίδιό του αναφέρεται σε πληθώρα θεμάτων, τα οποία δεν απασχόλησαν τον Ερμογένη, υπήρξαν όμως αντικείμενο μελέτης από άλλους θεωρητικούς της ρητορικής.
Πιο συγκεκριμένα, στα Προλεγόμενα του έργου του ο Παμπούκης αναφέρεται στους Αριστοτέλη, Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα, Λογγίνο, Πλούταρχο, Κικέρωνα και Κοϊντιλιανό. Από αυτές τις επιρροές, άλλες είναι ευδιάκριτες (όπως για παράδειγμα, από τον Αριστοτέλη και τον Κοϊντιλιανό, στους οποίους αναφέρεται σχεδόν σε κάθε κεφάλαιο), ενώ άλλες απαιτούν προσεκτικότερη μελέτη, προκειμένου να εντοπιστούν. Περαιτέρω, έχοντας σπουδάσει στην Ιταλία, ο Παμπούκης ήταν γνώστης και της αναγεννησιακής θεωρητικής ρητορικής, η οποία βέβαια έχει τις ρίζες της στην αντίστοιχη της ύστερης αρχαιότητας. Ακόμη, είναι πολύ πιθανό ο Παμπούκης να συμβουλεύτηκε εγχειρίδια ρητορικής του νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπως, για παράδειγμα, την ευρύτατα διαδεδομένη Ρητορική του Νεόφυτου Βάμβα, η οποία εκδόθηκε το 1813 στο Παρίσι, ως τμήμα της Βιβλιοθήκης του Κοραή. Από τους νεώτερους συγγραφείς, που αποτελούν πηγές του Παμπούκη, αξιομνημόνευτοι είναι οι H. Blair[6], J.F. Laharpe[7] και J.F. Villiers - Moriamé[8]. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι τα έργα του Ερμογένη δεν αποτελούν βασική πηγή του συγγραφέα. Εν τούτοις, επειδή το ερμογενικό corpus κατείχε σημαίνουσα θέση στη βυζαντινή, αλλά και την αναγεννησιακή ρητορική, θεωρήσαμε καλό να σταθούμε στην παρούσα ανακοίνωση ακριβώς στις μη εύκολα ανιχνεύσιμες ερμογενικές επιδράσεις.
Ο Παμπούκης, μετά τα πολύ ενδιαφέροντα Προλεγόμενα[9], τον ορισμό και τη διαίρεση της ρητορικής, περνά στην εύρεσιν, στην οποία αφιερώνει το πρώτο τμήμα του πρώτου μέρους του βιβλίου. Ο συγγραφέας ορίζει την εύρεσιν και αναφέρεται στις υποδιαιρέσεις της: «Εύρεσις είναι το μέρος της εν γένει ρητορικής, όπερ δίδει παραγγέλματα εις εύρεσιν των αρμοδίων πραγμάτων και επιχειρημάτων, άτινα συντελούσιν εις λύσιν των της ρητορικής ζητημάτων»[10]. Κατά την ανάπτυξη των κεφαλαίων, που αναφέρονται στην εύρεσιν, ο Παμπούκης, με τη σειρά του, στηρίζεται κυρίως στον Αριστοτέλη, τον Κικέρωνα και τον Κοϊντιλιανό.
Οι όροι εύρεσις και στάσις έχουν μεταξύ τους συνάφεια, στην οποία αναφέρεται ο ίδιος ο Ερμογένης στο Περί στάσεων, διευκρινίζοντας όμως ότι η θεωρία των στάσεων δεν καλύπτει πλήρως όλα τα χαρακτηριστικά της ευρέσεως[11]. Καθώς, λοιπόν, συζητά τον ορισμό και τις υποδιαιρέσεις της ευρέσεως, ο Παμπούκης μνημονεύει στοιχεία της πασίγνωστης ερμογενικής θεωρίας των στάσεων[12]. Η θεωρία αυτή άσκησε τεράστια επίδραση, κατά την ύστερη αρχαιότητα, το Βυζάντιο, αλλά και κατά τους αναγεννησιακούς και νεώτερους χρόνους. Στον Ερμογένη δεν οφείλεται η πατρότητά της, αλλά η διεύρυνση και η καθιέρωσή της[13]. Στο έργο του Παμπούκη παρατηρούμε ότι αντί του πολύπλοκου ερμογενικού συστήματος ο ίδιος δέχεται τις τρεις προερμογενικές στάσεις, το στοχασμό, τον όρο και την ποιότητα[14]. Ενώ, όμως, χρησιμοποιεί την προερμογενική διαίρεση ως βασική πηγή της θεωρίας των στάσεων αναφέρει τον Ερμογένη, μαζί βέβαια με τους Κικέρωνα και Κοϊντιλιανό. Μπορεί αυτή η αναφορά να είναι συνοπτική, είναι όμως πολύ σημαντική. Πιο συγκεκριμένα, ο Παμπούκης γράφει:
«Τας στάσεις, αποσιωπωμένας όλως υπό των νεωτέρων αλλογενών τεχνογράφων, εξονυχισθείσας δε μέχρι κόρου υπό τε των αρχαίων και των νεωτέρων εκ των ημετέρων, ενομίσαμεν ενταύθα καλόν να μνημονεύσωμεν απλώς ως τεχνικούς όρους παρά τοις αρχαιοτέροις και τοις σχολιασταίς των ημετέρων ρητόρων. Περί στάσεων ίδε μάλιστα Κικέρωνα (...), Κυντιλιανόν (...), ας πολλάκις Ελληνικοίς ονόμασι μνημονεύει, και Ερμογένην»[15].
Τα παραπάνω δείχνουν ότι ο Παμπούκης γνώριζε την ευρεία απήχηση της εν λόγω θεωρίας κατά την αρχαιότητα και το νεοελληνικό Διαφωτισμό, ήταν όμως της γνώμης ότι οι σύγχρονοί του Ευρωπαίοι δεν της είχαν αποδώσει τη δέουσα σημασία. Επίσης, αν και ο ίδιος στο έργο του υιοθετεί την προερμογενική κατηγοριοποίηση, προφανέστατα για λόγους χρηστικότητας και συντομίας, εν τούτοις αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί να αναφερθεί στη θεωρία των στάσεων παραλείποντας τον Ερμογένη.
Σε αυτό το σημείο μπορούμε να διακινδυνεύσουμε μία υπόθεση: Ο Βάμβας, στην πρώτη έκδοση της Ρητορικής του (Παρίσι 1813), ακολουθεί την ίδια ακριβώς προερμογενική διαίρεση. Ο Παμπούκης σαφώς γνώριζε αυτό το έργο. Επηρεάστηκε άραγε από τον Βάμβα; Δεν είμαστε σίγουροι. Το βέβαιο είναι ότι ο ίδιος ο Βάμβας, όταν επανεξέδωσε το έργο του με σκοπό να το διδάξει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1841), απευθυνόμενος αυτήν τη φορά σε ένα αναγνωστικό κοινό όχι τόσο ευρύ και σαφώς πιο εξειδικευμένο, αναφέρθηκε διεξοδικά στην ερμογενική κατηγοριοποίηση[16]. Τοποθετημένη σε αυτό το πλαίσιο, η αναφορά του Παμπούκη δείχνει σαφώς ότι είναι γνώστης της ερμογενικής θεωρίας των στάσεων, απλώς δεν την προτιμά, επειδή απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό.
Η επόμενη αναφορά του Παμπούκη σε ερμογενική κατηγοριοποίηση απαντά κατά τη συζήτηση των καθ’ ύλην επιχειρημάτων, και πιο συγκεκριμένα των εσωτερικών ή εντέχνων τόπων. Οι τελευταίοι έχουν αρκετές υποδιαιρέσεις, μία από τις οποίες είναι τα περιστατικά. Στην ερμογενική διάκρισή τους αναφέρεται ο Παμπούκης[17]. Η σχετική ερμογενική αναφορά βρίσκεται στο Περί ευρέσεως[18], η δε υπό συζήτηση κατηγοριοποίηση ήταν σε ευρεία χρήση στην εκπαίδευση κατά την αρχαιότητα[19].
Περαιτέρω, στο δεύτερο τμήμα του πρώτου μέρους του εγχειριδίου του Παμπούκη εντοπίζουμε ερμογενικές επιδράσεις στη συζήτηση των προοιμίων. Ο ίδιος ο Ερμογένης ασχολήθηκε με τα συναφή ζητήματα στο Περί ευρέσεως, ολόκληρο το πρώτο μέρος του οποίου αναφέρεται στα προοίμια. Ο Ερμογένης συζητεί και παρουσιάζει τα είδη των προοιμίων, δηλαδή τα εξ υπολήψεως, τα εξ υποδιαιρέσεως, τα εκ περιουσίας και τα από καιρού. Στη συνέχεια αναφέρει ότι το κάθε προοίμιο αποτελείται από την πρότασιν, την κατασκευήν, την απόδοσιν και την βάσιν. Σε αυτήν τη διαίρεση αναφέρεται ο Παμπούκης στις Παρατηρήσεις περί την σύνθεσιν του προοιμίου. Κι ενώ μέχρι αυτό το σημείο (δηλαδή κατά τη συζήτηση της φύσης και της διαίρεσης των προοιμίων) δεν είχε χρησιμοποιήσει ερμογενικούς όρους, στις Παρατηρήσεις αναφέρεται στην ερμογενική διάκριση και τη συγκρίνει με τη δική του:

«Κατά δε τον Ερμογένην παρατηρητέον ως έβδομον, ότι το προοίμιον έχει συνήθως τέσσερα μέρη. Πρότασιν και Κατασκευήν, Απόδοσιν και Βάσιν, ως ο εγκατάσκευος ρητορικός συλλογισμός (...), εξαιρουμένου του συμπεράσματος. Και Πρότασις μεν είναι η ως μείζων προταττομένη γενική αρχή, σχέσιν τη υμετέρα υποθέσει έχουσα, αφ’ ης ο ρήτωρ άρχεται. Κατασκευή δε, η αιτιολογία ταύτης. Απόδοσις δε, η ως ελάσσων τη γενική αρχή υπαγομένη, σχέσιν δε έχουσα και τη ημετέρα υποθέσει, εφαρμοζομένη και σχετιζομένη. Βάσις δε, η της Αποδόσεως αιτιολογία, εφ’ ης τρόπον τινά το προοίμιον βαίνει. Ενίοτε δε, μη δεομένης αιτιολογίας της προτάσεως και Αποδόσεως λείπουσιν η Κατασκευή και η Βάσις, το δε Προοίμιον, ως ο ακατάσκευος συλλογισμός, είναι διμερές, εκ Προτάσεως και Αποδόσεως»[20].

Όπως είναι φανερό, έχουμε να κάνουμε με μια σαφή αναφορά στην ερμογενική διαίρεση των προοιμίων, η οποία έχει κριτικό χαρακτήρα. Ο Παμπούκης επιχειρεί να ταυτίσει την παγιωμένη ερμογενική ορολογία με εκείνες, τις οποίες ο ίδιος χρησιμοποίησε νωρίτερα στο εγχειρίδιό του. Επομένως, δείχνει ότι όχι μόνο είναι γνώστης αυτής της διαίρεσης, αλλά τη συμμερίζεται κιόλας. Γιατί, όμως, δεν τη χρησιμοποίησε ως τη βασική διάκριση, τη στιγμή μάλιστα που και ο ίδιος ο Βάμβας την είχε χρησιμοποιήσει στη Ρητορική του 1841[21]; Νομίζουμε ότι ο εκλαϊκευτικός χαρακτήρας του έργου του Παμπούκη έπαιξε ρόλο και σε αυτήν την επιλογή. Με άλλα λόγια, καθώς ο Παμπούκης ολοκληρώνει τις παρατηρήσεις επί των προοιμίων, έχει σκόπιμα αφήσει την ερμογενική διαίρεση για το τέλος, ως δυσκολότερη και απαιτητικότερη σε σχέση με άλλες.
Ακολουθεί η συζήτηση περί διηγήσεως από τον Παμπούκη. Ο Ερμογένης αφιερώνει σε αυτόν τον όρο ένα αρκετά εκτενές κεφάλαιο της πραγματείας του, στο οποίο εξετάζει το πώς πλατύνεται και μηκύνεται η διήγησις, αναφέρεται στην απλή, την εγκατάσκευον και την ενδιάσκευον διήγησιν, καθώς και σε στοιχεία όπως η ακμή της διηγήσεως και το πώς αυτή επιτυγχάνεται. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι σαφώς ο όρος διήγησις δεν είναι ερμογενικός, αλλά αριστοτελικός, και είχε μάλιστα αναπτυχθεί αρκετά από τον Κικέρωνα, αλλά και τον Κοϊντιλιανό. Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι και ο Βάμβας στην κάπως περιορισμένη ανάπτυξη της διηγήσεως στη Ρητορική του 1841 δεν χρησιμοποιεί το ερμογενικό εγχειρίδιο, αλλά αξιοποιεί τη σχετική συζήτηση στους Κικέρωνα και Κοϊντιλιανό[22].
O Παμπούκης, με τη σειρά του, κατά την ανάπτυξη της διηγήσεως, ανάμεσα στους αρχαίους συγγραφείς, τους οποίους είχε στη διάθεσή του, επιλέγει επίσης να στηριχθεί στον Αριστοτέλη και τον Κικέρωνα (και λίγο στον Κοϊντιλιανό), αλλά όχι στον Ερμογένη. Ακολουθεί τον Βάμβα σε αυτό το σημείο; Δεν είναι απίθανο, δεδομένου του κύρους του Βάμβα και της απήχησης του έργου του, όμως, ούτε εδώ μπορούμε να είμαστε απόλυτοι. Είναι εξίσου πιθανό και οι δύο συγγραφείς να ακολουθούν την παγιωμένη στη Δύση πρακτική της κατηγοριοποίησης του Κικέρωνα και του Κοϊντιλιανού. Όποιος όμως και να είναι ο λόγος αυτής της επιλογής, οι ομοιότητες μεταξύ Ερμογένη και Παμπούκη σταματούν στη χρήση του όρου διήγησις.
Οι δύο τελευταίες ερμογενικές αναφορές απαντούν στη συζήτηση των λεκτικών σχημάτων από τον Παμπούκη. Καθώς λοιπόν συζητά τα κατά πρόσθεσιν σχήματα (επαναφορά, αντιστροφή, συμπλοκή, κύκλος ή επανάληψις, αναδίπλωσις, επάνοδος, κλίμαξ ή κλιμακωτόν, πολύπτωτον, πολυσύνδετον, συνωνυμία και υπερβατόν) αναφέρεται δύο φορές στον Ερμογένη, κατά τη συζήτηση της επαναλήψεως[23]και της αναδιπλώσεως[24]. Ο Παμπούκης σημειώνει ότι την αναδίπλωσιν ο Ερμογένης την ονομάζει επαναστροφήν, ο δε ερμογενικός ορισμός, στον οποίο αναφέρεται ο Παμπούκης βρίσκεται στο Περί ιδεών[25]. Όσο για την επανάληψιν, αυτή απαντά στο Περί ιδεών[26], όπου τονίζεται η χρησιμότητά της και αναφέρεται ότι καθιστά τον λόγο ευκρινή[27].
Σε αυτό το σημείο πρέπει να παρατηρήσουμε το εξής: η μορφή του έργου του Παμπούκη είναι τέτοια, ώστε οι πιθανές ερμογενικές επιδράσεις μόνο στο πρώτο μέρος του εγχειριδίου θα μπορούσαν να είναι ανιχνεύσιμες. Καθώς ο συγγραφέας αφιερώνει το πρώτο μέρος του έργου στη ρητορική, και το δεύτερο μέρος σε αυτό, το οποίο ο ίδιος ονομάζει ρητορεία[28], δηλ. εφαρμοσμένη (πρακτική) ρητορική, δεν θα ήταν δυνατόν να μνημονεύονται στο δεύτερο μέρος οι πολύπλοκες ερμογενικές θεωρίες[29].
Από όλα τα παραπάνω διαπιστώνουμε ότι το ερμογενικό σύστημα δεν αξιοποιήθηκε από τον Παμπούκη στο βαθμό που κάτι τέτοιο έγινε από τον Βάμβα, για παράδειγμα, ο οποίος, ιδίως στη δεύτερη έκδοση της Ρητορικής του, προβαίνει σε εκτενή αναφορά στην ερμογενική θεωρία των στάσεων. Αυτό, όμως, εξηγείται από το ότι ο Παμπούκης στο εγχειρίδιό του κάλυπτε μια ευρύτατη ύλη, και όχι μόνο τα ζητήματα που θίγονται στο ερμογενικό corpus. Στα πλαίσια της νεοελληνικής γραμματείας, πάντως, το εγχειρίδιο του Παμπούκη αποτελεί ένα από τα τελευταία, απ’ όσο έχουμε υπ’ όψη μας, έργα, στα οποία μνημονεύεται ο Ερμογένης – εκδόθηκε το 1857, 16 χρόνια μετά τη δεύτερη έκδοση της Ρητορικής του Βάμβα. Είναι σημαντικό το ότι οι αναφορές του Παμπούκη συνιστούν μια από τις νεώτερες επιβιώσεις του Ερμογένη στην ελληνική βιβλιογραφία. Από κει και πέρα, βέβαια, εάν κάποιος θελήσει να δει το σύνολο των επιδράσεων των θεωρητικών ρητορικών εγχειριδίων (ή ακόμη και το εύρος και τη λειτουργία των αρχαιοελληνικών αναφορών) στο έργο του Παμπούκη, υπάρχει αρκετό υλικό για περαιτέρω μελέτη.