Titelbild der EENS

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών

Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών

Βασιλική Παπαστεφάνου
Βασιλική Ρίζου
Χρήστος Πένητας

Αρχείο Νεοελλήνων Συγγραφέων

Το Ερευνητικό Πρόγραμμα Αρχείο Νεοελλήνων Συγγραφέων, με επιστημονικό υπεύθυνο τον Καθηγητή Ερατοσθένη Γ. Καψωμένο,αποτελεί υποέργο του Προγράμματος ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ (αρ. 61/1691/ Υποέργο 9) και συνδέεται ερευνητικά με το Πρόγραμμα που υλοποίησε ομάδα νεοελληνιστών ερευνητών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με τίτλο: Ο Σολωμός σε CD-ROM. Ο βίος-το έργο-η ποιητική του.[1] Η ερευνητική ομάδα αξιοποιεί την ήδη υπάρχουσα Βάση δεδομένων προσαρμόζοντάς τη στους στόχους της έρευνας και χρησιμοποιεί τις τεχνικές που αναπτύχθηκαν στο προηγούμενο έργο.
Η ομάδα που συμμετέχει στην υλοποίηση του Ερευνητικού Προγράμματος είναι διεπιστημονική. Αποτελείται από νεοελληνιστές ερευνητές (μέλη ΔΕΠ, μεταδιδάκτορα ερευνητή, υποψήφιους διδάκτορες και μεταπτυχιακούς φοιτητές) και από ειδικούς προγραμματιστές ηλεκτρονικών υπολογιστών, υπεύθυνων για την κατάρτιση προγραμμάτων διαχείρισης του κειμενικού υλικού στον Η/Υ.[2]
Στόχος του έργου είναι η δημιουργία μιας Βάσης δεδομένων με τίτλο Αρχείο Νεοελλήνων Συγγραφέων, που θα συγκεντρώσει με την αξιοποίηση της ηλεκτρονικής τεχνολογίας το σύνολο των έργων σημαντικών νεοελλήνων ποιητών, αντιπροσωπευτικών για χαρακτηριστικούς σταθμούς της νεοελληνικής ποίησης (Δ. Σολωμός, Κ. Παλαμάς, Κ.Π. Καβάφης, Άγγ. Σικελιανός, Κ. Καρυωτάκης, Γ. Σεφέρης, Α. Εμπειρίκος, Οδ. Ελύτης, Ν. Εγγονόπουλος κ.ά.) και θα καλύψει σταδιακά το σύνολο της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Παράλληλος στόχος είναι η ανάπτυξη των υφολογικών σπουδών στην Ελλάδα, με εργαλείο το ηλεκτρονικό Αρχείο Νεοελλήνων Συγγραφέων. Με τη συνδρομή εξειδικευμένων για τα λογοτεχνικά κείμενα ηλεκτρονικών προγραμμάτων, που θα βοηθήσουν σημαντικά την πρόοδο στον τομέα της ανάκλησης πληροφοριών (information retrieval), το έργο θα αποτελέσει μια Βάση δεδομένων για την κατάρτιση μιας σειράς έργων υποδομής, όπως οι πίνακες λέξεων ή τα ειδικά λεξικά συγγραφέων, οι συμφραστικοί πίνακες (concordances), οι στατιστικοί πίνακες για ποικίλα γλωσσικά, μορφοσυντακτικά και στυλιστικά φαινόμενα.
«Η δημιουργία Βάσης δεδομένων με την αξιοποίηση της ηλεκτρονικής τεχνολογίας αποτελεί σήμερα διεθνή πρακτική, εφαρμόσιμη σε κάθε γνωστικό πεδίο. Στον τομέα των γλωσσικών και λογοτεχνικών σπουδών υπάρχει μια μακρά προϊστορία, που διακρίνεται σε δυο φάσεις: α) μια περίοδο εμπειρικής έρευνας, στο πλαίσιο της παραδοσιακής φιλολογίας, που αντιστοιχεί στην κατάρτιση «με το χέρι» πινάκων λέξεων και συμφραστικών πινάκων (concordances), έργων υποδομής για λεξιλογικές, εκδοτικές και ερμηνευτικές μελέτες· β) τη φάση της σύγχρονης συστηματικής έρευνας, που θεμελιώνεται στους κλάδους της Γλωσσικής Στατιστικής και Υφολογίας, της θεωρίας της λογοτεχνίας (Δομισμός-Σημειωτική) και της θεωρίας της επικοινωνίας, τομείς που αναπτύσσονται αλματωδώς από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 και υποστηρίζονται από την ανάπτυξη της ηλεκτρονικής τεχνολογίας των τελευταίων δεκαετιών. Συγκεκριμένα, το σύγχρονο θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο για την έρευνα και ανάλυση του λογοτεχνικού ύφους διαμορφώνουν η Σχολή της Πράγας (1924-1938: J. Mukařovský[3]-R. Jakobson[4]), η γερμανική Stilforschung (Leo Spitzer[5]), η γαλλική σχολή Γλωσσικής Στατιστικής και Υφολογίας (Ch. Bally,[6] P. Guiraud,[7] Ch. Müller[8]) και οι σύγχρονοι τσέχοι θεωρητικοί (J. Levy[9], Lub. Doležel[10]), που ανανεώνουν την παράδοση της Σχολής της Πράγας εισάγοντας σημειωτικές μεθόδους και μαθηματικά μοντέλα ανάλυσης, σε συνδυασμό με την αξιοποίηση της ηλεκτρονικής τεχνολογίας».[11]
Στην Ελλάδα οι σπουδές αυτές άρχισαν να καλλιεργούνται μόλις στη δεκαετία του ’70 κι εντάσσονται, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, στην εμπειρική φάση της ανάπτυξης του κλάδου. Διαθέτουμε σήμερα για σημαντικούς συγγραφείς και κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας αρκετούς πίνακες λέξεων[12], συμφραστικούς πίνακες για τη Θυσία του Αβραάμ,[13] το Διγενή Ακρίτα,[14] τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου,[15] το Γ. Σεφέρη[16] καθώς και ειδικές λεξιλογικές, στατιστικές και υφολογικές μελέτες.[17]
Αφετηρία του Προγράμματος αποτελεί μια νέα έκδοση του Λεξικού του Σολωμού [η προηγούμενη έγινε από ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με επιστημονικό υπεύθυνο τον Καθηγητή Ερατοσθένη Γ. Καψωμένο (1983)],[18] συμπληρωμένη και επεξεργασμένη με βάση τη σύγχρονη ηλεκτρονική τεχνολογία.
Συγκεκριμένα το Πρόγραμμα αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα:

α. Σε επίπεδο υποδομής:

  • Κατάρτιση Πίνακα λέξεων για τον Σολωμό, που θα συνοδεύεται από βοηθητικούς στατιστικούς πίνακες και γραφικές παραστάσεις.
  • Κατάρτιση Συμφραστικών Πινάκων λέξεων (Concordances) για τον ποιητή, που θα συνοδεύονται επίσης από βοηθητικούς στατιστικούς πίνακες και γραφικές παραστάσεις. Οι πίνακες θα είναι διαθέσιμοι σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή για χρήση των ερευνητών.

β. Σε επίπεδο μεθοδολογίας:

  • Διαμόρφωση πολλαπλών κριτηρίων ανάλυσης ύφους και κατάρτιση αντίστοιχων προγραμμάτων υφογλωσσικής και στατιστικής ανάλυσης των κειμένων από τον Η/Υ στα πεδία του λεξιλογίου, της μορφολογίας, της σύνταξης και της θεματικής.
  • Διαμόρφωση κριτηρίων υφολογικής ερμηνείας των στατιστικών δεικτών και συχνοτήτων σε όλα τα παραπάνω φαινόμενα, με βάση τη δομική θεωρία και τις μεθόδους της Σημειωτικής.

γ. Σε επίπεδο υφολογικής ερμηνείας των κειμένων:

  • Συμπεράσματα για το πλέγμα λεξιλογικών, μορφολογικών, συντακτικών και σημασιακών φαινομένων που συνιστά το ύφος του ποιητή.

Τα παραπάνω κριτήρια και συμπεράσματα θα κωδικοποιούνται στους στατιστικούς πίνακες, τις γραφικές παραστάσεις και τους αλγόριθμους, που θα συνοδεύουν τις εκδόσεις.
Η έρευνα υλοποιείται στα εξής στάδια:
α. Το πρώτο στάδιο, Λημματικός Πίνακας λέξεων του Σολωμού, περιλαμβάνει:

  • τη δημιουργία Βάσης δεδομένων·
  • την ψηφιοποίηση των δεδομένων·
  • την παραγωγή του λεξικού, δηλαδή την κατάρτιση του Πίνακα λέξεων του ελληνόγλωσσου έργου του ποιητή σε έντυπη και ηλεκτρονική έκδοση.

β. Το δεύτερο στάδιο, Συμφραστικός Πίνακας λέξεων του Σολωμού, περιλαμβάνει:

  • την κωδικοποίηση των δεδομένων·
  • την τυποποίηση των κανόνων·
  • τη δημιουργία Βάσης δεδομένων·
  • την παραγωγή των Concordances.

γ. Το τρίτο στάδιο, Παράρτημα. Στατιστικοί Πίνακες και Γραφικές Παραστάσεις, θα περιλαμβάνει την κωδικοποίηση των στατιστικών και υφολογικών κριτηρίων και θα συνοδεύει:

  • το Λεξικό Σολωμού, με παρατηρήσεις σχετικές με το λεξιλόγιο, τις συχνότητες και τα μορφολογικά φαινόμενα που έχουν υφολογική αξία·
  • την έκδοση του Συμφραστικού Πίνακα λέξεων του Σολωμού και θα αφορούν τις συχνότητες των μερών του λόγου, τα συντακτικά φαινόμενα με υφολογική αξία, τα στερεότυπα-λογότυπους-φόρμουλες που χαρακτηρίζουν την ποιητική του Σολωμού.

Το Πρόγραμμα Αρχείο Νεοελλήνων Συγγραφέων στοχεύει να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια ποιοτική βελτίωση στην έρευνα των νεοελληνικών σπουδών, που θα επιτρέψει στην ελληνική ερευνητική δραστηριότητα να περάσει σε μια επιστημονικότερη και άρα παραγωγικότερη φάση, με την αξιοποίηση τόσο της Γλωσσικής Στατιστικής και Υφολογίας, όσο και της σύγχρονης λογοτεχνικής θεωρίας στη σημειωτική εκδοχή της.
Η Βάση δεδομένων που θα δημιουργηθεί (και θα εμπλουτισθεί σταδιακά με προγράμματα που θα συνεχίσουν το παρόν), θα προσφέρει σε όλους τους ενδιαφερόμενους ερευνητές ένα μοναδικό για την Ελλάδα κειμενικό υλικό, το Αρχείο Νεοελλήνων Συγγραφέων, το οποίο με την επικουρία των πινάκων λέξεων, των συμφραστικών πινάκων λέξεων (concordances) και των στατιστικών πινάκων και γραφικών παραστάσεων, θα δώσει αποφασιστική ώθηση στη μελέτη των γλωσσικών φαινομένων και του λογοτεχνικού ύφους (ατομικά λογοτεχνικά ιδιώματα, τύποι λογοτεχνικής γραφής, νόρμες για τη σπουδή της εξέλιξης του νεοελληνικού έντεχνου λόγου).

Ο λημματικός Πίνακας Λέξεων του Σολωμού, όπως είπαμε, αποτελεί συμπληρωμένη και επεξεργασμένη μορφή της παλαιότερης αντίστοιχης έκδοσης του 1983, για την οποία έγινε λόγος. Η σημαντικότερη διαφορά από την παλιά είναι ότι η νέα έκδοση θα είναι διπλή: έντυπη και ηλεκτρονική. Τόσο εκείνη η έκδοση του 1983 όσο και η σύγχρονη που ετοιμάζεται θα απαντά ταυτόχρονα στα εξής ερωτήματα:

α. ποιες λέξεις-λήμματα έχει χρησιμοποιήσει ο ποιητής στο ελληνόγλωσσο έργο του και πόσες παραπομπές αντιστοιχούν στην καθεμιά˙
β. ποιους φωνητικούς τύπους παρουσιάζει κάθε λήμμα˙
γ. σε ποια έργα συναντάται κάθε λέξη και πόσες φορές˙
δ. από πού έγινε η αποδελτίωση [Αυτόγραφα,[19] χρηστική έκδοση (του Λίνου Πολίτη),[20] Απόγραφα[21]
ε. σε ποια χρονική περίοδο εκτείνεται η χρήση κάθε λέξης.

Πρόκειται για ένα έργο υποδομής, εξαιρετικά χρήσιμο, ιδιαίτερα αν αναλογιστεί κανείς τις ιδιαιτερότητες της παράδοσης του σολωμικού έργου: τις αλλεπάλληλες, δηλαδή, επεξεργασίες που δεν αποκρυσταλλώνονται σε μια τελική μορφή και τη διπλή –χειρόγραφη και εκδοτική– παράδοση, που πολλές φορές δεν ταυτίζονται μεταξύ τους, αλλά και την απουσία κριτικής έκδοσης που να αξιοποιεί εξ ολοκλήρου τα Αυτόγραφα και να συγκεντρώνει όλους τους παραδομένους στίχους.
Στον Πίνακα Λέξεων (του Σολωμού) αντλούμε κατά βάση από τα Αυτόγραφα του Σολωμού και συμπληρωματικά, από τα κείμενα που έχουν διασωθεί αποκλειστικά από την εκδοτική παράδοση, όπως αυτή αντιπροσωπεύεται από τη χρηστική έκδοση του Λίνου Πολίτη. Το Λεξικό Σολωμού περιλαμβάνει αλφαβητικά όλες τις λέξεις-λήμματα του ελληνόγλωσσου σολωμικού έργου, με εξαίρεση το άρθρο. Δεν αποδελτιώνονται τα ιταλικά έργα, ούτε ιταλικές λέξεις. Επισημαίνεται όμως η παρουσία τους στο τέλος σε χωριστούς πίνακες. Αρχαίες λέξεις ενταγμένες σε νεοελληνικά κείμενα αποδελτιώνονται και καταγράφονται σε εισαγωγικά. Δεν αποδελτιώνονται αυτούσια αρχαία, ξενόγλωσσα και βιβλικά παραθέματα, αλλά τοποθετούνται σε ξεχωριστούς πίνακες στο τέλος. Επιπλέον, στην αρχή του Πίνακα Λέξεων υπάρχουν χρονολογικοί και αλφαβητικοί πίνακες των έργων μαζί με τις συντομογραφίες τους. Τέλος, ο Πίνακας λέξεων συνοδεύεται από βοηθητικούς πίνακες παραθεμάτων, από πίνακες συχνοτήτων και γραφικές παραστάσεις.
Όσον αφορά τη χρησιμότητα των γραφικών παραστάσεων και των πινάκων συχνότητας για τις λέξεις-λήμματα, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι, όποιος θελήσει να χρησιμοποιήσει το λεξικό για στατιστικές έρευνες, θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεχτικός και αυτό γιατί, με βάση τα στοιχεία που παρέχει άμεσα το λεξικό, μόνο ένα μέρος από τις παραπομπές αντιστοιχεί σε απαρτισμένα κείμενα. Ο ερευνητής θα πρέπει να λάβει υπόψη του αυτές τις ιδιομορφίες για να μην πέσει θύμα παραπλανητικών στοιχείων. Γιατί αν πρόκειται για έρευνες που αφορούν τη σύνταξη ή το ύφος του ποιητή, είναι αυτονόητο πως μονάχα μια στατιστική που βασίζεται σε ολοκληρωμένα κείμενα είναι δυνατόν να μας δώσει έγκυρα στοιχεία. Στο τέλος του λεξικού καταχωρίζονται ορισμένες βασικές στατιστικές πληροφορίες και ένας πίνακας συχνότητας των λέξεων-λημμάτων.
Ένα πρώτο στατιστικό συμπέρασμα που βγαίνει από τη σύγκριση με ανάλογους πίνακες λέξεων άλλων νεοελλήνων ποιητών –με τη επιφύλαξη που επιβάλλει η διαφορετική έκταση των έργων– είναι ότι ο Σολωμός διαθέτει το πλουσιότερο λεξιλόγιο απ’ όσους ποιητές έχουν ως τώρα ερευνηθεί στο σύνολο της ποιητικής παραγωγής τους.[22]
Η νέα έκδοση του σολωμικού λεξικού, σε σχέση με αυτή του 1983, έχει βελτιωθεί στα εξής σημεία: πέρα από τα Αυτόγραφα του Σολωμού και από τη χρηστική έκδοση του Λίνου Πολίτη έχουν συμπεριληφθεί και τα Απόγραφα. Επιπλέον, πέρα από την βιβλιακή μορφή έχει δημιουργηθεί και η ηλεκτρονική έκδοση του σολωμικού λεξικού. Ο χρήστης θα έχει στη διάθεσή του προγράμματα επεξεργασίας κειμένου που θα καλύπτουν διάφορα ερευνητικά ζητούμενα και τα οποία μπορεί να αξιοποιήσει συνδυάζοντας τις πληροφορίες του ηλεκτρονικού Πίνακα λέξεων με τις πληροφορίες που προκύπτουν από την ηλεκτρονική έκδοση του ίδιου του έργου του ποιητή που υπάρχει στο CD-ROM του Σολωμού. Συγκεκριμένα, οι δύο ηλεκτρονικές εκδόσεις προσφέρονται για τις ακόλουθες εργασίες:

α. ανίχνευση λέξεων-παραπομπών·
β. ανίχνευση λεκτικών συνδυασμών·
γ. εντοπισμό του context της κάθε λέξης-λήμματος·
δ. στατιστική ανάλυση φαινομένων.

Τα εργαλεία επεξεργασίας μπορούν να αξιοποιηθούν:
α. για την επεξεργασία ενός έργου·
β. για την επεξεργασία μιας ομάδας έργων·
γ. για την αξιοποίηση του σολωμικού έργου στο σύνολό του.

Τέλος, στο λεξικό αξιοποιήθηκαν και οι νέες αναγνώσεις της φιλολογικής ομάδας που επεξεργάστηκε την έκδοση Ο Σολωμός σε CD-ROM.
Όπως αναφέραμε, πέρα από τον λημματικό Πίνακα λέξεων, ετοιμάζεται και η έκδοση του Συμφραστικού Πίνακα λέξεων, η Concordance του Σολωμού. O Συμφραστικός πίνακας παρουσιάζει με αλφαβητική σειρά όλες ανεξαιρέτως τις λέξεις–παραπομπές του κειμένου, μαζί με τα άμεσα συμφραζόμενά τους. Έτσι το εξειδικευμένο αυτό λεξικό θα καταστεί ένα χρήσιμο βοήθημα για την προώθηση της έρευνας γύρω από τη γλώσσα, το ύφος και το μέτρο του σολωμικού έργου. Οι χρήσεις δηλαδή του Συμφραστικού Πίνακα λέξεων θα είναι φιλολογικές, γλωσσολογικές και λεξικογραφικές. Ο ερευνητής έχει τη δυνατότητα να ανιχνεύσει, με αφετηρία λέξεις-κλειδιά ή συνταγματικούς συνδυασμούς, πολλαπλά ερευνητικά ζητούμενα, όπως παραδειγματικές συνάφειες, παραδειγματικές σειρές, ισοτοπίες, θέματα και μοτίβα. Ειδικά με τη χρήση της ηλεκτρονικής μορφής του Συμφραστικού Πίνακα θα είναι δυνατή η αναζήτηση ακόμη και των πιο μικρών γλωσσικών μονάδων, όπως καταλήξεις ή θέματα λέξεων. Ο Συμφραστικός Πίνακας λέξεων, ο οποίος είναι ακόμη στη φάση της υλοποίησης, αντλεί από την ίδια Βάση δεδομένων από την οποία άντλησε και το Λεξικό.
Λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του σολωμικού έργου, όπως τις αναπτύξαμε προηγουμένως, προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε το Συμφραστικό Πίνακα λέξεων ακολουθώντας σε γενικές γραμμές το εξής σύστημα: για τα κείμενα που είναι σε ιαμβικό 15σύλλαβο, η συμφραστική μονάδα είναι ένας στίχος. Για τα κείμενα σε ιαμβικό 11σύλλαβο συμφραστική μονάδα είναι η τερτσίνα (3 στίχοι). Για όσα κείμενα είναι γραμμένα σε μικρούς στίχους, κάτω των 10 συλλαβών, μέγιστο context λαμβάνονται τα όρια της στροφής, τετράστιχης ή εξάστιχης (για τους 5σύλλαβους και 6σύλλαβους στίχους). Στις περιπτώσεις που έχουμε ημιτελείς στίχους –φαινόμενο σύνηθες στο Σολωμό– η συμφραστική μονάδα διευρύνεται αναλόγως.
Ένα πεδίο που πρσφέρεται ιδιαίτερα για αξιοποίηση του Πίνακα Λέξεων και του Συμφραστικού Πίνακα του Σολωμού είναι το πεδίο της Στατιστικής Υφολογίας. Οι σχετικές έρευνες που έγιναν στην Ελλάδα, έδειξαν ότι υπάρχει στενή αντιστοιχία ανάμεσα στην ποσοστιαία αναλογία των «μερών του λόγου» και στο ύφος του συγγραφέα. Η μελέτη των στατιστικών δεδομένων, μας αποκαλύπτει ότι το χαρακτηριστικότερο στοιχείο ύφους είναι η ποσοστιαία αναλογία των δύο κύριων φορέων του νοήματος, ουσιαστικού και ρήματος και η μεταξύ τους σχέση. Τα δύο μαζί συγκεντρώνουν του 45-50% του συνόλου. Τα υπόλοιπα στοιχεία του λόγου χαρακτηρίζονται «λέξεις–εργαλεία». Ανάμεσα στο ουσιαστικό και στο ρήμα υπάρχει σχέση αντίστροφης αναλογίας (όσο μεγαλύτερη είναι η χρήση του ουσιαστικού, τόσο μικρότερη είναι η χρήση του ρήματος και αντίστροφα).
Έτσι στη δημοτική ποίηση, η χρήση ουσιαστικού και ρήματος είναι περίπου ισόρροπη. Αυτή η σχέση ισορροπίας είναι το χαρακτηριστικότερο στοιχείο του λαϊκού ύφους και το πρώτο σημείο που διαστέλλει τη λαϊκή από την προσωπική ποίηση. Στην προσωπική ποίηση πάντοτε υπερέχει με σημαντική διαφορά το ουσιαστικό και σχεδόν ποτέ το ρήμα. Σημαντικός δείκτης ύφους είναι ακόμη η στατιστική διαφορά ανάμεσα στους δύο κυρίους φορείς του νοήματος και στις «λέξεις–εργαλεία»· συγκεκριμένα ανάμεσα στη συχνότητα του ρήματος και του στατιστικά ισχυρότερου από τη δεύτερη κατηγορία. Η διαφορά ανάμεσα σε αυτό το στοιχείο και στο ρήμα λέγεται ειδική διαφορά.[23]
Στο δημοτικό τραγούδι και στη λαϊκότροπη ποίηση υπερισχύουν οι σύνδεσμοι, οι αντωνυμίες, οι προθέσεις, τα επίθετα, ενώ στη λόγια ποίηση ισχυρότερα στατιστικά είναι τα επιρρήματα και οι μετοχές και έπειτα οι αντωνυμίες, οι σύνδεσμοι και οι προθέσεις. Η στατιστική προτεραιότητα του ενός ή του άλλου στοιχείου από την κατηγορία των «λέξεων-εργαλείων» είναι χαρακτηριστική του ύφους.
Όσον αφορά το Σολωμό, λαμβάνοντας υπόψη τα σχετικά συμπεράσματα προγενέστερων ερευνών και τις μέχρι τώρα –πρώιμες βέβαια ακόμη– στατιστικές μας παρατηρήσεις, διαπιστώνουμε ότι το ρήμα είναι ιδιαίτερα ισχυρό όπως επίσης και ο σύνδεσμος. Επιπλέον, παρατηρούμε σχετικά χαμηλή και σχεδόν ισόρροπη χρήση επιθέτου, επιρρήματος και πρόθεσης και πλούσια αξιοποίηση των μορίων. Το ύφος του είναι παρατακτικό χωρίς χαλαρότητα και σύνθετο χωρίς λογιότητα.
Θα τολμούσαμε να πούμε ότι ο σολωμικός λόγος ισορροπεί ανάμεσα στην λαϊκή και στη λόγια ποίηση. Έχει το δυναμισμό του ουσιαστικού από το σύνθετο λόγο, την ένταση του ρήματος από το λαϊκό ύφος, το δέσιμο ουσιαστικού–ρήματος από την παραδοσιακή ποίηση της δημοτικής, Διατηρεί έτσι σε ένα ύφος αυστηρά προσωπικό την ένταση και τη δραστικότητα του λαϊκού.
Αυτό που πρέπει να έχει υπόψη του ο ερευνητής είναι ότι η περίπτωση του Σολωμού είναι από αυτές που απαιτούν να γίνει ανεξάρτητη έρευνα για κάθε φάση της δημιουργίας του ποιητή για να έχουν απόδοση οι στατιστικές μέθοδοι. Γιατί υπάρχει σημαντική διαφορά στη συντακτική δομή του λόγου ανάμεσα στα νεανικά γυμνάσματα του Σολωμού (1818-1823), στη μεγάλη δημιουργική δεκαετία (1823-1833) και στην τελευταία φάση της ωριμότητας του ποιητή (1833-1857). Στο μέτρο που μας επιτρέπεται στην παρούσα φάση της έρευνας να διατυπώσουμε συνολικά συμπεράσματα, η εφαρμογή στατιστικών μεθόδων στην ανάλυση του σολωμικού ύφους, με βάση τα δεδομένα του Λημματικού και του Συμφραστικού Πίνακα λέξεων του Σολωμού, εμφανίζεται εξαιρετικά παραγωγική.

[1]1. Βλ. Ο Σολωμός σε CD-ROM. Ο βίος-το έργο-η ποιητική του, Διαπανεπιστημιακή-Διεπιστημονική έρευνα (επιστ. υπεύθυνος: Ε.Γ. Καψωμένος), Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2005.

[2]. Η επιστημονική ομάδα αποτελείται από τους νεοελληνιστές ερευνητές: Ε.Γ. Καψωμένο (Καθηγητή-Επιστημονικό Υπεύθυνο), Σ. Ιλίσνκαγια-Αλεξανδροπούλου (Καθηγήτρια), Ιφ. Τριάντου-Καψωμένου (Λέκτορα), Β. Λέτσιο (μεταδιδάκτορα ερευνητή), Π. Γκότση, Σ. Κατσαραπίδη, Π. Μάντζιο, Γ. Μελισσαράτου, Κ. Χαλιάσου (υποψήφιους Διδάκτορες), Α. Γιαννίκου, Β. Παπαστεφάνου, Χ. Πετρωτού, Α. Ριαλά (κατόχους Master), Α. Βουτσινά, Π. Μπούγια, Ε. Ντάβα, Γ. Παλάρα, Δ. Παπαϊωάνου, Β. Ρίζου (μεταπτυχιακούς φοιτητές) κι από τους ειδικούς προγραμματιστές: Σ. Μπαλτζή (Λέκτορα στο Εργαστήριο Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας και Μαθηματικών Προβλημάτων-Τμήμα Μαθηματικών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων) και Χ. Πένητα (κάτοχο Master Ε.Μ.Π., συνεργάτη του Ινστιτούτου Επεξεργασίας Λόγου).

[3]. Βλ. J. Mukařovský, «La phonologie et la poétique», Travaux du Cercle linguistique de Prague, 4 (1931): 153-165, «Intonation comme facteur du rythme poétique», Archives néderlandaises de phonétique experimental, 8-9 (1933): 153-165.

[4]. Βλ. R. Jakobson, Essais de linguistique générale, Paris, ed. de Minuit, 1963.

[5]. Βλ. L. Spitzer, Études du style, Paris, Gallimard, 1970.

[6]. Βλ. Ch. Bally, Traité de stylistique française, Paris, Klincksieck, 1909 (31951). [Ελβετός-πρόδρομος των γαλλικών υφολογικών σπουδών της μεταπολεμικής περιόδου].

[7]. Βλ. P. Guiraud, «Bibliographie critique de la statistique linguistique», Spectrum, Utrecht, 1954, Les caractères statistiques du vocabulaire, Paris, P.U.F., 1954, «L’évolution statistique du style de Rimbaud et le problème des illuminations», Mercure de France (1954), Problèmes et méthodes de la statistique linguistique, Paris, P.U.F., 1960, «Immanence and transivity of stylistic criteria», Literary Style: A Symposium, ed. Seymour Chatman, O.U.P., 1971, La stylistique, «Que sais-je?», Paris, P.U.F., 1954 (21972), P. Guiraud-P. Kuentz, La stylistique. Lectures, Paris, Klincksieck, 1970.

[8]. Βλ. Ch. Müller, Essai de statistique lexicale. L’Illusion Comique de P. Corneille, Paris, Klincksieck, 1964, Initiation à la statistique linguistique, Paris, Larousse, 1968, Initiation aux méthodes de la statistique linguistique, Paris, Hachette, 1973, Statistique linguistique. Exercices et applications, Université de Strasbourg, 1977, «Sur la mesure de la richesse lexicale. Théorie et expériences», Langue française et linguistique quantitative, Genève, 1979: 281-307.

[9]. Βλ. J. Levy, «On the relations of language and stanza pattern in the English sonnet», Worte und Werke, Bruno Markwardt zum 60. Gebutstag, Berlin, ed. G. Erdmann-Eichstaedt, 1961: 214-231, «Die Theorie des Verses-ihre mathematischen Aspekte», Mathematik und Dichtung, Münich, 1965: 211-232.

[10]. Βλ. D. Doležel, «Zur statistischen. Theorie der Dichtersprache», Mathematik und Dichtung, Münich, 1965: 275-294.

[11]. Βλ. Ε.Γ. Καψωμένος, «Γλωσσική στατιστική και ύφος στον Ερωτόκριτο», Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 2004: τ. Β1: 89-104: 89-90.

[12]. Βλ. Α. Gentilini, «Γλωσσάριο των Ωδών», επίμετρο στην κριτική έκδοση: F.M. Pontani, A. Kάλβου, Ωδαί, Αθήνα, Ίκαρος, 1970: 175 κ.έ., «Λεξικό της Βοσκοπούλας», στο AnonimoCretese, LaVoskopula, (a cura di St. Alexiou, A. Gentilini, M. Peri, F.M. Fontani), Padova, 1975, Γ. Κεχαγιόγλου, «Πίνακας λέξεων της Ιστορίας του Πτωχολέοντος», στο Κριτική έκδοση της «Ιστορίας του Πτωχολέοντος» (διδακτ. διατριβή), Ε.Ε.Φ.Σ. Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (παράρτ. 22), Θεσσαλονίκη, 1978, Ξ.Α. Κοκόλης, Πίνακας λέξεων των «Ποιημάτων» του Γιώργου Σεφέρη, Ερμής, Αθήνα, 21975, Aδ. Κουμπής, Πίνακας λέξεων των ποιημάτων του Νίκου Εγγονόπουλου, (επιμ. Γ. Γιατρομανωλάκης), Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999, Ν.Ι. Κυριαζίδης, Ι.Ν. Καζάζης, J. Bréhier, Τα ελληνικά του Μακρυγιάννη με τον υπολογιστή. ATaggedConcordanceandIndicestotheOperaofMakriyannis(4 τόμοι), Athens, 1988, Πίνακας λέξεων των 154 ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη, Αθήνα, Ερμής, 1976, Λεξικό Σολωμού. Πίνακας Λέξεων του ελληνόγλωσσου σολωμικού έργου, (Ε.Γ. Καψωμένος, Μ. Αντωνίου, Γ. Λαδογιάννη, Μ. Στρουγγάρη, Ιφ. Τριάντου), Ε.Ε.Φ.Σ., Δωδώνη (Παράρτ. αρ. 14), Ιωάννινα, 1983, G. Lorando, L. Marcheselli, A. Gentilini,LessicodiCavafis, Università di Padova, Studi Bizantini e Neogreci, Padova, Liviana, 1970, Δ.Κ.Μαυρομάτης, Πίνακας λέξεων του «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Φιλοσοφική Σχολή, Νεοελληνικές Έρευνες αρ. 3, Ιωάννινα, 1981, G. Pelacchi, LessicodellapoesiadiKariotakis, Padova, 1971 (ανέκδ.), M. Peri, Πίνακας λέξεων του Καρυωτάκη, Università di Padova, Studi Bizantini e Neogreci, Padova, Liviana, 1983. Υπάρχει ακόμη στο Σπουδαστήριο Νέας Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μια σειρά ανέκδοτων δακτυλότυπων πινάκων. Πρόκειται για το Δωδεκάλογο του Γύφτου και την Ασάλευτη Ζωή του Παλαμά από τις Σ. Χατζοπούλου και Α. Σφήκα αντίστοιχα (1974), για τα «Ποιήματα» (Υψικάμινος-Ενδοχώρα) του Α. Εμπειρίκου από τη Μ. Λιάπη (1975), για το Πάσχα των Ελλήνων του Σικελιανούαπό τη Χρ. Πανούση, για τον Ήλιο τον Πρώτο, το Άσμα ηρωικό και πένθιμο…, τις Έξι και μία τύψεις…, το Φωτόδεντρο, τον Ήλιο τον Ηλιάτορα του Οδυσσέα Ελύτηαπό τις Σ. Σαχπεκίδου, Σ. Ηλιάδου, Α. Ανδρέου, Β. Κολοκύθα και Β. Παπαδοπούλου αντίστοιχα (1981-1982). Υπάρχει επίσης στο Νεοελληνικό Σπουδαστήριο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων σε φωτομηχανική μορφή πίνακας για τα ποιήματα του Καρυωτάκη από τη Μ. Σπανάκη.

[13]. Βλ. Ντία Φιλιππίδου, «Η θυσία του Αβραάμ» στον υπολογιστή: λεξιλογικοί πίνακες και υφολογικά σχόλια, Αθήνα, Ερμής, 1986.

[14]. Βλ. Πίνακας Συμφραζομένων του Διγενή Ακρίτη. Σύνταξη Ε, (R. Beaton, J. Kelly, T. Λεντάρη), Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 1995.

[15]. Βλ. Ο Ερωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση, [Dia M.L. Phlippides, D. Holton (φιλολ. επιμ.), J.L. Dawson (τεχν. επιμ.)] (4 τόμοι), Αθήνα, Ερμής, 1996 (τόμ. Α’: εισαγωγή, 2000).

[16]. Βλ. Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων στο ποιητικό έργο του Γ. Σεφέρη, [Ι.Ν. Καζάζης, Ε. Σιστάκου (φιλολ. επιμ.), V.C. Müller (ηλεκτρ. επιμ.)], Θεσσαλονίκη, Κέντρο ελληνικής γλώσσας, 2003.

[17]. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις εξής: Ε.Γ. Καψωμένος, Η συντακτική δομή της ποιητικής γλώσσας του Σεφέρη. Υφολογική Μελέτη (διδακτ. διατριβή), Α.Π.Θ., Ε.Ε.Φ.Σ. (παράρτ. 18), Θεσσαλονίκη, 1975, «Γλωσσική στατιστική και ύφος στον Ερωτόκριτο», ό.π., Ξ.Α. Κοκόλης, Λέξεις άπαξ. Στοιχείο ύφους. Θωρητική εξέταση. Καταγραφή στα «ποιήματα» του Γ. Σεφέρη, Αθήνα, Εξάντας, 1975, Δ. Μαρωνίτης, Μίλτος Σαχτούρης: Άνθρωποι-Χρώματα-Ζώα, (πίνακες Μ. Πιερής), Αθήνα, Γνώση, 1980, Ελπ. Νικολουδάκη-Σουρή, Η ποίηση του Δ.Ι. Αντωνίου. Τα δεδομένα του λεξιλογίου και της σύνταξης ως στοιχεία του ύφους του (διδακτ. διατριβή), (φωτομηχ. έκδοση), Ιωάννινα, 1988, Γ. Παπαντωνάκης, Η γραμματική της Σαχτουρικής μεταμόρφωσης, (φωτομηχ. έκδοση), Ρόδος, 1994, Π.Σ. Πίστας, «Σταθερότητα και εξέλιξη στο βασικό χρωματικό λεξιλόγιο των Ποιημάτων του Σεφέρη», Αντίχαρη. Αφιέρωμα στον Καθηγητή Σταμάτη Καρατζά, Ελληνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα, 1984: 369-380, «Προβλήματα εκτίμησης του λεξιλογικού πλούτου των ποιητικών κειμένων», Αφιέρωμα στον Καθηγητή Λίνο Πολίτη, Θεσσαλονίκη, 1979: 403-425, Β. Τοκατλίδου, Οι μεταφράσεις του Καρυωτάκη. Ένταξή τους στο ποιητικό πρωτότυπο έργο των συλλογών του (διδακτ. διατριβή),Θεσσαλονίκη, 1978, Ιφ. Τριάντου-Καψωμένου, «Το αινιγματικό λεξιλόγιο στη Θυσία του Αβραάμ», στον τόμο: Συγγραφείς και κείμενα. Συναγωγή μελετών, Ιωάννινα, 2006: 5-48.

[18]. Βλ. Λεξικό Σολωμού…, ό.π.: σημ. 11.

[19]. Διονυσίου Σολωμού, Αυτόγραφα Έργα, επιμ. Λίνου Πολίτη, Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1964, τόμος Α’: Φωτοτυπίες, τόμος Β’: Τυπογραφική μεταγραφή.

[20]. Διονυσίου Σολωμού, Άπαντα, επιμ-σημ. Λίνου Πολίτη, Αθήνα, Ίκαρος, τόμος Α’: Ποιήματα, 1948 (31971), τόμος Β’: Πεζά και ιταλικά, 1955(31968) [η λεγόμενη χρηστική έκδοση].

[21]. Διονυσίου Σολωμού, Άπαντα τα ευρισκόμενα (Προλεγόμενα υπό Ιάκ. Πολυλά), Εν Κερκύρα, τυπ. Ερμής Αντ. Τερζάκη, 1859 και Κ. Τικτοπούλου, «Ακαδημίας Αθηνών αρ. 66: αντίγραφο Πολυλά. (Ένα λανθάνον αυτόγραφο του Σολωμού)», περ Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, 1 (1989): 43-55.

[22]. Κάλβος: 1.791 λέξεις-λήμματα, Καβάφης: 3.366 λέξεις-λήμματα, Σεφέρης: 3.896 λέξεις-λήμματα.

[23]. Βλ. Ε.Γ.Καψωμένος, Η συντακτική δομή της ποιητικής γλώσσας του Σεφέρη…, ό.π.: 58-59.