Σλαβικά ίχνη στην γλώσσα της νεοελληνικής μυθολογίας
Περίληψη
Η μακροπρόθεσμη συμβίωση του ελληνικού και του σλαβικού πολιτισμού στον χώρο των Βαλκανίων είχε ως αποτέλεσμα να υπάρξουν πολλά ξένα δάνεια όσο ελληνικά στις σλαβικές γλώσσες , τόσο και σλαβικά στην ελληνική. Σε κάποιες περιπτώσεις η προέλευση της λέξης είναι σαφής, σε άλλες μπορεί να προκαλέσει συζητήσεις. Στην γλώσσα της νεοελληνικής μυθολογίας υπάρχουν πολύ ενδιαφέρουσες περιπτώσεις δανεισμών τέτοιου είδους. Στην ανακοίνωση θα εξεταστούν οι λέξεις ‘ο μώρος’, ‘η μόρα’ και ‘το σμερδάκι’. Οι όμοιες λέξεις μώρος και μόρα μπορεί να έχουν διαφορετική προέλευση. Το μυθολογικό πρόσωπο μόρα έχει πολλά χαρακτηριστικά, τα οποία έχει και το γνωστό στον σλαβικό πολιτισμό πρόσωπο мора/мара (π.χ. θυλική υπόσταση και κύρια λειτουργία να πνίγει ανθρώπους στον ύπνο τους). Επίσης ονόματα του τύπου «μόρα» είναι γνωστά περισσότερο στην Βόρεια και τη Στερεά Ελλάδα. Έτσι μπορούμε να υποθέσουμε, ότι η λέξη αυτή έχει σλαβική προέλευση. Για το αρσενικό μυθολογικό πρόσωπο με το όνομα μώρος οι περιοχές όπου καταγράφεται είναι εντελώς διαφορετικές. Εδώ μπορούμε να μιλάμε για μια δυτική επίδραση (ιταλικό moro – μαύρος) στην γλώσσα του λαϊκού ελληνικού πολιτισμού. Από την άλλη πλευρά και οι δύο λέξεις που εξετάζουμε και τα αντίστοιχα ονόματα από τις σλαβικές γλώσσες ανάγονται σε μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα *mer-/*mor- και ακόμα ο Ησίοδος στην «Θεογονία» του αναφέρει τον Μόρον, γιο της Νύκτας. Η λέξη σμερδάκι που προσδιορίζει έναν ποιμενικό δαίμονα που βλάπτει τα πρόβατα, καταγράφεται σε κάποιες συγκεκριμένες περιοχές της Ελλάδας, όπως η Ναυπακτία και σε αρκετά μεγαλύτερο βαθμό η Κεντρική Πελοπόννησος (Αρκαδία, Μεσσηνία, Τριφυλία, Τρίπολη, Γορτυνία) με επίκεντρο την Μαντινεία Αρκαδίας. Ο Φ. Μαλιγγούδης αναφέρει αυτό το όνομα ως μία από τις αποδείξεις της παρουσίας των Σλάβων στα ελληνικά εδάφη, και ανάγει την ετυμολογία του στο σλαβ. smьrdъ . Αν εξετάσουμε αυτή την λέξη πιο προσεκτικά θα βρούμε πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία. Οι δαίμονες με το όνομα του τύπου σμερδάκι έχουν κάποια κοινά στοιχεία όπως η ικανότητα να κλέβουν τα γάλα, να έχουν σεξουαλικές σχέσεις με τα πρόβατα, να εμφανίζονται σε μοφή κάποιου άγριου ζώου, χαρακτηριστικά που συναντιούνται με μεγάλη συχνότητα στις παλαιές σλαβικές αντιλήψεις. Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας τα αντίστοιχα μυθολογικά πρόσωπα έχουν άλλα ονόματα: χαμοδράκι (χαμοθράκι, χαμουθράκι), τελώνιο, ζουλάπι, Κωλοπάνης, Πάνος, Πάνιος, αγρινικό (αγριμικό). Σε αυτές τις περιοχές, όπου δεν χρησιμοποιείται το όνομα σμερδάκι, το «πορτραίτο» αυτού του μυθολογικού προσώπου, τα χαρακτηριστικά του δεν είναι πολύ σαφή, δεν θεωρείται τόσο βλαβερό, όσο ο αντίστοιχος πελοποννησιακός δαίμονας και σχεδόν ποτέ δεν αναφέρεται ότι μπορεί να έχει σεξουαλικές σχέσεις με τα πρόβατα και να κλέβει το γάλα τους. Εφόσον είναι γνωστό ότι στο μυθολογικό λεξιλόγιο των σημερινών Νότιων Σλάβων δεν υπάρχουν ονομασίες προσώπων που ανάγονται στη ρίζα smьrdъ, μπορούμε να υποθέσουμε ότι εδώ υπάρχουν κάποια ίχνη παλαιών σλαβικών αντιλήψεων ή ακόμα ευρύτερα, υπολείμματα λατρείας ενός ξεχωριστού προσώπου της σλαβικής μυθολογίας που συντηρήθηκαν στις περιοχές της Ελλάδας όπου παρουσιάστηκαν σλαβικές φυλές από τον 7 αι. μ.Χ, έστι ώστε τα σλαβικά στοιχεία έγιναν ένα από τα χαρακτηριστικά ενός καινούργιου προσώπου της νεοελληνικής μυθολογίας. Το θέμα των ελληνοσλαβικών σχέσεων γενικώς και πιο συγκεκριμένα στο μυθολογικό λεξιλόγιο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για την σύγχρονη γλωσσολογία και μερικές φορές η γλώσσα του παραδοσιακού πολιτισμού γίνεται σημαντική πηγή πληροφοριών για την ιστορία αυτών των σχέσεων.