Από την Αλεξάνδρεια του «αίματος» στην Αίγυπτο του Νάσσερ: συνέχειες και ρήξεις στην ταυτότητα της αιγυπτιώτικης παροικίας
Περίληψη
Η διαμόρφωση συνεκτικής εθνοφυλετικής ταυτότητας συναρτάται συνήθως με τη διαδικασία αναπαράστασης της εικόνας του Άλλου. Σ’ αυτόν αποδίδονται στερεότυπα γνωρίσματα και εγγενείς ιδιότητες, τις οποίες το συλλογικό Εμείς επικρίνει επιθυμώντας να διακριθεί από το πρωτόγονο, το απολίτιστο και το βάρβαρο που υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει ο Άλλος. Μια ασφαλής μέθοδος για να πιστοποιηθεί ο τρόπος συγκρότησης της δεσπόζουσας ιδεολογίας του ελληνισμού της Αιγύπτου είναι να διερευνηθούν τα περιεχόμενα ποικίλων Λόγων όσον αφορά στην πρόσληψη και υποδοχή των γεγονότων που σηματοδοτούν και νοηματοδοτούν καθοριστικά την εξελικτική πορεία απόκτησης εθνικής συνείδησης των Αιγυπτίων: το κίνημα του Ahmad Orabi (1882), την επανάσταση του Saad Zaghlul (1919) και τη δημιουργία ανεξάρτητου αιγυπτιακού κράτους στα 1952. Αν οι αφηγήσεις των δύο πρώτων συμβάντων συστήνουν μια ακολουθία λόγων με τους οποίους αρθρώνεται και επαναβεβαιώνεται η επίσημη ιστορική αφήγηση, η πρόσληψη του τελευταίου λειτουργεί αντιπαραθετικά προς τις προηγούμενες. Η παρούσα εργασία επιχειρεί αφενός να συνεξετάσει ετερογενείς τύπους λόγου (λογοτεχνικό, ιστοριογραφικό, αυτοβιογραφικό, δημοσιογραφικό κ.λπ) στην προοπτική τού να διερευνηθούν τα «θυγατρικά» δίκτυα σχέσεών τους διαμέσου της αποκάλυψης ενός ομόλογου λεξιλογίου, αφετέρου να φωτίσει τους ιστορικούς όρους παραγωγής τους διαμέσου της αντιπαραβολής και αντίστιξής τους. Το κίνημα του Ahmad Orabi που επιδίωκε την άρση της οικονομικής εξάρτησης της Αιγύπτου από τις ισχυρές ευρωπαϊκές χώρες, με κεντρικό σύνθημα «Η Αίγυπτος για τους Αιγύπτιους», καταστέλλεται τον Ιούλιο του 1882 από το αγγλικό ναυτικό, το οποίο βομβαρδίζει την Αλεξάνδρεια, γεγονός που σηματοδοτεί την έναρξη της βρετανικής αποικιακής κατοχής. Τα περιστατικά εκείνων των ημερών αναπλάθονται σε μεγάλο αφήγημα, το οποίο αναλαμβάνουν να αρθρώσουν διπλωμάτες, όπως ο Ν. Σκωτίδης, λόγιοι, όπως ο Φ. Φ. Όδδης, δημοσιογράφοι από τα φύλλα του Ταχυδρόμου, λογοτέχνες, όπως η Πην. Δέλτα στις αυτοβιογραφικές Ενθυμήσεις της, χρονογράφοι και ιστοριογράφοι, όπως ο Ευγ. Μιχαηλίδης. Σ’ αυτό το τακτικά επαναλαμβανόμενο λεξιλόγιο, οι Αιγύπτιοι αναπαρίστανται στερεοτυπικά ως φανατισμένος όχλος που εξεγείρεται αδιακρίτως εναντίον των ξένων, ειδικότερα των Ελλήνων. Οι τελευταίοι παρουσιάζονται ως «σκαπανείς» της προόδου της χώρας αναλαμβάνοντας την εθνική ιερή αποστολή για τον εκπολιτισμό της. Ένας δεύτερος σταθμός στην ανέλιξη του εθνικού αγώνα των Αιγυπτίων είναι η επανάσταση (thawra) του 1919. Οι διαδηλώσεις, απεργίες και ταραχές διαρκούν μέχρι το 1922 και επιφέρουν αισθητές ρωγμές στο αποικιακό σύστημα. Τα ποικίλα αιγυπτιώτικα κείμενα της εποχής (το μυθιστόρημα Ναμπία του Κ. Τσαγκαράδα, δημοσιογραφικά ρεπορτάζ, εκθέσεις διπλωματών κ.λπ) επαναβεβαιώνουν τα στερεότυπα συνεισφέροντας στη συγκρότηση μιας αποικιακού τύπου ταυτότητας του «μικρού Λευκού». Μια μεσοπολεμική κρίση προσανατολισμού, ωστόσο, διατυπωμένη ως αγωνία για τις τύχες της παροικίας στο ορατό μέλλον, είναι φανερή. Ύστερα από το στρατιωτικό κίνημα του 1952, που οδήγησε στην ανεξαρτησία της Αιγύπτου, η μαρξιστική αιγυπτιώτικη διανόηση πυκνώνει αισθητά τον κριτικό και αντι-αποικιακό λόγο της εισάγοντας μια αναστοχαστική ματιά στην ιστορική διαδρομή της παροικίας, η οποία αποβλέπει στην ανακατασκευή της ταυτότητας προβάλλοντας το αίτημα για απο-αποικιοποίηση της νοοτροπίας. Τα μυθοπλαστικά, δημοσιογραφικά, κριτικά κείμενα του Τσίρκα, είναι τα πιο αντιπροσωπευτικά αυτής της τάσης, ενώ, ταυτόχρονα κυκλοφορεί σε μετάφραση το πολιτικό μανιφέστο του Γκαμάλ Νάσσερ Η φιλοσοφία της επανάστασης.