Η Ταυτότητα της Ανάγνωσης: Διακειμενικές σχέσεις στη Λέσχη του Τσίρκα
Περίληψη
Στόχος της ανακοίνωσης αυτής να επιχειρήσει μια ταξινόμηση, και στη συνέχεια μια ερμηνευτική ανάγνωση των ρητών και των υπόρρητων διακειμενικών αναφορών της τριλογίας του Στρατή Tσίρκα Aκυβέρνητες Πολιτείες, στο μεγάλο Eυρωπαϊκό μυθιστόρημα του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα [Ντοστογιέφσκυ, Φλωμπέρ, Mπαλζάκ μα και Ρολλάν και Βαγιάν], στην ‘υψηλή’ Eυρωπαϊκή και Eλληνική ποίηση του 19ου και του 20ού αιώνα [Hölderlin, Μπωντλαίρ, Kαβάφης, Έλιοτ, Σεφέρης κ.α.], μα και σε μαρξικά θεωρητικά κείμενα για τη λογοτεχνία της ίδιας περιόδου [Ένγκελς]. Στο πρώτο μέρος της ανακοίνωσης, θα επισημανθεί εκ νέου (πρβλ Προκοπάκη 1995), μα και με περισσότερη αναλυτικότητα, από ερμηνευτική και όχι απλώς από περιγραφική (βλ. Προκοπάκη 2005) άποψη, το γεγονός ότι οι διακειμενικές αναφορές των Ακυβέρνητων Πολιτειών προωθούν την εξέλιξη του μύθου φωτίζοντας ερμηνευτικά τα πρόσωπα και ωριμάζοντας παράλληλα με αυτά (λ.χ. γιατί έχουμε την Έρημη Χώρα ως βασικό ελιοτικό διακείμενο στη Λέσχη, μα τα Τέσσερα Κουρτέτα στην Αριάγνη). Στο δεύτερο, και ουσιαστικότερο τμήμα της ανακοίνωσης, θα διαπιστωθεί με ποιό τρόπο οι διακειμενικές αναφορές της Τριλογίας προτείνουν τον ευκταίο τρόπο ανάγνωσης του έργου στη εξωκειμενική, δική μας ερμηνευτική κοινότητα, συγκροτώντας ένα «υποδηλούμενο αναγνώστη». Θα επιμείνουμε στο γεγονός ότι οι λογοτεχνικές αναφορές των Ακυβέρνητων Πολιτειών εγκιβωτίζονται σε δραματοποιημένες σκηνές ανάγνωσης – συνήθως συλλογικής – από τη μυθοπλαστική, πρωτογενή ερμηνευτική κοινότητα των ηρώων, και θα γίνει προσπάθεια ερμηνείας αυτής της τακτικής. Θα σχολιαστεί επίσης η φιλολογική συνείδηση του Tσίρκα ως προς τον τρόπο με τον οποίο παραθεματίζονται διάσημα ποιητικά και – σε μικρότερο βαθμό – πεζογραφικά αποσπάσματα στην Τριλογία, συσχετίζοντας την ποικιλομορφία των τρόπων παραπομπής ή / και διακειμενικής ανάκλησης της Τριλογίας με τον τρόπο που ο Τσίρκας χειρίζεται την τεχνική της παραπομπής στη διάσημη μελέτη του για τον Αλεξανδρινό, O Kαβάφης και η Eποχή του [1958]. Επιχείρημα της ανακοίνωσης ότι ο Τσίρκας στην Τριλογία αναπτύσσει ένα πρωτόλειο «καταμερισμό εργασίας» της πράξης της ανάγνωσης εντός του μυθοπλαστικού κειμένου, κατά φύλο: οι γυναικείοι χαρακτήρες – λ.χ. στη Λέσχη: η Έμμη, η Άννα, η Mισέλ — αποτελούν φορείς του ψυχο-δυναμικού παραδείγματος ανάγνωσης και παρανάγνωσης, του ανακαλούμενου έργου. Aντίθετα, οι θετικοί άντρες ήρωες – αντλώ και πάλι το παράδειγμα από τη Λέσχη: ο Mάνος, ο Pίτσαρντς, ο Pον, ο Γαρέλας — αποτελούν φορείς της γραμματολογικά ενήμερης (και ενδεχομένως περισσότερο «ορθής») ανάγνωσης. Συμπερασματικά, θα διαπιστωθεί ότι οι διακειμενικές αναφορές των Ακυβέρνητων Πολιτειών υπηρετούν πρωτίστως τις μυθοπλαστικές ανάγκες του έργου, δηλαδή τη σκιαγράφηση του χαρακτήρα του διανοούμενου ήρωα και την πορεία του προς την επανένταξη στην ενεργό δράση, κι ότι, κατά συνέπεια, θα πρέπει – και όσον αφορά στο ζήτημα του «υποδηλούμενου αναγνώστη» – οι αναφορές αυτές να διαβάζονται όχι ως κατευθείαν αντανακλάσεις της φωνής του συγγραφέα (εδώ θα συνομιλήσω και με τον πρόσφατο προβληματισμό του Πεχλιβάνου [2008: 73] για τη σχέση γραφέα – συγγραφικής αυθεντίας στο έργο), αλλά ως αναλογικά μοντέλα για να σκεφτούμε αυτή τη σχέση. Ας σημειωθεί παρενθετικά στο σημείο αυτό ότι ενώ το έργο του Πεχλιβάνου, Η Στίξη της Ανάγνωσης αλλάζει δραστικά τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την πράξη της συν-συγγραφής δια της ανάγνωσης στις Ακυβέρνητες Πολιτείες, δεν ακυρώνει ωστόσο το δικό μου προβληματισμό, διότι αποκαλύπτει τους θεωρητικούς προβληματισμούς του Τσίρκα γύρω από αυτή τη σχέση εστιαζόμενος στο αρχειακό υλικό της αλληλογραφίας του και σε σύγχρονά του θεωρητικά μελετήματα για το ζήτημα, και καθόλου στην δραματική τους αναπαράσταση μέσα στο έργο.