Πολίνα Ταμπακάκη

Εθνική ταυτότητα και η ποίηση ως τραγούδι. Ο Παλαμάς και η μουσική.

Περίληψη

Ο τρόπος με τον οποίο οι Έλληνες ποιητές μίλησαν κατά τον πρώτο αιώνα του σύγχρονου ελληνικού κράτους για τη μουσική είναι αποκαλυπτικός της προσπάθειας που έκαναν να συμβιβάσουν και να παντρέψουν την άμεση και «αυθεντική» παράδοσή τους με τις τάσεις και απαιτήσεις της «καλλιεργημένης» Ευρώπης – στην ουσία, της προσπάθειας και φιλοδοξίας τους να διεκδικήσουν ως Έλληνες μια θέση στην παράδοση της Ευρώπης. Μέσα στα δοκίμια και τα ποιήματά τους η λέξη «μουσική» χρησιμοποιείται συστηματικά ως συνώνυμο της «δυτικής έντεχνης μουσικής», εμβληματική (και ηρωική) μορφή της οποίας θεωρούνταν ο Μπετόβεν. Ταυτόχρονα, κυρίαρχες ήταν οι αναφορές στα «φτωχά», αλλά πλούσια σε ιστορική συνείδηση και συναισθηματική φόρτιση δημοτικά τραγούδια. Η διπλή αυτή μουσική διάσταση φαινόταν, από τη μια πλευρά, να δίνει μια έντονη αίσθηση συμμετοχής στον «υψηλό» ευρωπαϊκό μουσικο-ποιητικό λόγο, ενώ, από την άλλη, πρόσφερε τη βάση της διεκδίκησης μιας προνομιακής σχέσης με την αρχαία ελληνική μουσικο-ποιητική παράδοση: οι Έλληνες ποιητές παρουσιάζονταν αυτοδίκαια ως οι συνεχιστές των αρχαίων ποιητών, και επομένως είχαν (ή μπορούσαν και έπρεπε να έχουν) μια νόμιμη και ιδιαίτερη θέση στην ευρωπαϊκή παράδοση, στις απαρχές της οποίας στεκόταν ο τυφλός ραψωδός Όμηρος. Οι ίδιοι οι ποιητές εξάλλου χαρακτήριζαν συστηματικά τα ποιήματά τους ως τραγούδια. Ο ρόλος του Παλαμά στην παγίωση αυτού του μουσικο-ποιητικού λόγου ήταν καθοριστικής σημασίας. Ο εμβληματικός ορισμός που έδωσε της ποίησης ως λόγου «που πάει να γίνει τραγούδι» και ο τρόπος με τον οποίο μίλησε για τη λογική και μουσική στην ποίηση διαπερνά και διαποτίζει μέχρι και τις πιο πρόσφατες κριτικές προσεγγίσεις της νεοελληνικής ποίησης. Ο Παλαμάς δεν ενσάρκωνε μόνο τη μορφή του «εθνικού ποιητή-βάρδου». Έπαιξε ταυτόχρονα καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του κανόνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και στην επικράτηση της Εθνικής Σχολής Μουσικής: ο Μανώλης Καλομοίρης, που αναγνωρίστηκε ως ο ηγέτης της και η ενσάρκωση του «εθνικού συνθέτη» κέρδισε από την αρχή την ενθουσιώδη υποστήριξη του Παλαμά, και ο ίδιος χρησιμοποίησε έναν έντονα παλαμικό λόγο στα κείμενά του για την ελληνική μουσική καθόλη τη διάρκεια της καριέρας του. Στο κείμενό μου θα επικεντρωθώ στον τρόπο με τον οποίο ο Παλαμάς μίλησε για τη μουσική μέσα στα ποιήματα και τα θεωρητικά του κείμενα, και πιο συγκεκριμένα στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο μίλησε για τη δυτική μουσική, τη βυζαντινή μουσική και τα δημοτικά τραγούδια, σε σχέση με τη φιλοδοξία να διαμορφωθεί μία «υψηλή» εθνική ποίηση – δηλαδή μια ποίηση που θα έφερε έντονα τα σημάδια αλλά και τις αποδείξεις μιας «αξιόλογης» ελληνικής ταυτότητας, ενώ θα ήταν ταυτόχρονα βαθιά ευρωπαϊκή.

Η ανακοίνωση (PDF)