Η πολυεδρική φυσιογνωμία του ευρωπαίου Εμμανουήλ Ροΐδη. Το αφήγημα Η αμφίβολος ζωή
Περίληψη
Αντικείμενο της ανακοίνωσης είναι, από τη μια πλευρά, η στάση του Εμμ. Ροΐδη απέναντι στα δυτικά πρότυπα – στο εσωτερικό των αντικληρικών εντάσεων και αντιφάσεων του 19ου αι. – και, από την άλλη, η ανανεωτική επίδραση που η πολιτιστική κληρονομιά του έλληνα μυθιστοριογράφου άσκησε στην επεξεργασία τέτοιου είδους προτύπων: έτσι, γίνεται εφικτός ένας ισολογισμός, τρόπος του λέγειν, του τι ο συγγραφέας, ιστορικά, πήρε και τι έδωσε στο ελληνικό πνευματικό γίγνεσθαι. Ειδικότερα, θα καταβληθεί προσπάθεια να εντοπιστούν, πέρα από τις αμέτρητες δυτικές αναφορές, εκείνες της κλασικής και μετακλασικής αρχαιότητας και, επιπλέον, της βυζαντινής εποχής, που ο Ροΐδης αρύεται από τους Βίους Αγίων και από τα μεσαιωνικά Χρονικά. Σημειώνω ενδεικτικά δύο χωρία από την Πάπισσα Ιωάννα: 1. Το πρώτο βρίσκεται στον πρόλογο Τοις εντευξομένοις (σ. 75 των Απάντων) και αφορά το αναίσχυντο «κατάλληλον εγκόλπιον ιερέως» Εξομολογητάριον ήτοι βιβλίον ψυχωφελέστατον (…) εις αρίστην τάξιν ταχθέν παρά του εν τω αγίω όρει ασκήσαντος Αοιδίμου διδασκάλου Νικοδήμου εν Βενετία 1855 [ο Ροΐδης καταγράφει στη συνέχεια μία έκδοση του έργου («εν Βενετία, 1857», βλ. Άπαντα, A΄, σ. 265, και A΄, σ. 306: «τας αισχρολογίας του Νικοδήμου»), που φαίνεται να γνωρίζει πολύ καλά]. 2. Το δεύτερο βρίσκεται στο τέλος του έργου: εδώ η δογματική αντίθεση γύρω από την ψυχή της Ιωάννας, που τη διεκδικούν δικαιωματικά οι άγγελοι από τους απαιτητές δαίμονες, επειδή «η μετάνοια αυτής είχεν εξαλείψει πάντα του Άδου τα δικαιώματα», ανακαλεί στη μνήμη (εκτός από το περίφημο τέλος του Faust του Goethe) το χωρίο από το Λειμωνάριον του Μόσχου (κώδικας Berlin. gr. 221), στο οποίο παρακολουθούμε έναν παρόμοιο διάλογο “εν τοις ουρανοίς” για την κυριότητα πάνω στην ψυχή ενός κοριτσιού. Το θέμα αυτό ήταν ευρέως διαδεδομένο στα βυζαντινά Συναξάρια, όπως το επιβεβαιώνει περαιτέρω και η διαμάχη, που καταγράφει ο Δάντης (Κόλαση, ΧΧVII 112-123), ανάμεσα στον ΄Αγιο Φραγκίσκο κι ένα μαύρο χερουβείμ, μια που και οι δύο επιθυμούσαν την κυριότητα πάνω στην ψυχή του Guido da κερδίζει “λογικά” ο διάβολος. Είμαι της γνώμης πως δεν πρόκειται μόνο για σύμπτωση, όταν και στον Μόσχο και στον Δάντη και στον Ροΐδη επαναλαμβάνονται ισοδύναμοι όροι: Montefeltro, μετανιωμένου βέβαια, αλλά προτού να αμαρτήσει! Σε αυτήν την περίπτωση «διάλογος», «argomento», «επιχείρημα», δηλ. “διαλεκτική επιχειρηματολογία”· αντίθετα, ενισχύουν την άποψη των πολλαπλών αναγνώσεων, που απόηχός τους διαπερνά πολλές σελίδες του μεγάλου έλληνα συγγραφέα.