Στο περιβόλι του Χάρου – εσχατολογική ταυτότητα στα δημοτικά τραγούδια
Περίληψη
Ο Άδης ή ο κάτω κόσμος περιγράφεται στα δημοτικά τραγούδια, ιδιαίτερα στα μοιρολόγια, ως τόπος σκοτεινός και άσχημος που είναι ανάλογος με τις παραστάσεις του στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Η επίδραση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας παρατηρείται ειδικότερα στην προσωπικότητα του Χάρου (ή Χάροντα) το όνομα του οποίου προέρχεται από το αρχαίο «Χάρων» που στην παράδοση μετά τον Όμηρο ήταν ο πορθμέας των ψυχών. Με την πάροδο του χρόνου στη μεταγενέστερη δημοτική παράδοση ο Χάρος ταυτίστηκε με το Θάνατο και όπως ο αρχαίος Ερμής ψυχοπομπός παίρνει την ψυχή των ανθρώπων και πάει τους νεκρούς στον Άδη. Έτσι σχετικά με αυτή την πεποίθηση ο Χάρος έγινε προσωποποίηση της λήξης της ζωής, το γεγονός το οποίο παρατηρείται και στη γλώσσα, π.χ. οι όροι «χαροπαλεύω» και «χαροπάλεμα» χρησιμοποιούνται για να περιγραφτεί ο μελλοθάνατος. Πολλά κοινά χαρακτηριστικά που έχει ο υποχθόνιος κόσμος των σημερινών Ελλήνων εντυπώθηκαν βαθιά στη λαϊκή ψυχολογία. Κατά τη γνώμη μου οι μεταθανάσιες ιδέες και παραστάσεις του κάτω κόσμου στη δημοτική ποίηση αποτελούν την εσχατολογική ταυτότητα των Ελλήνων που υπάρχει στη συνείδηση του λαού ανεξάρτητα από τη χριστιανική αντίληψη για το θάνατο. Αυτά έχοντας υπόψη, στην ανακοίνωσή μου προσπαθώ κυρίως να δείξω πώς λειτουργούν οι αρχαίες εσχατολογικές παραστάσεις στη γλώσσα των δημοτικών τραγουδιών. Βασίζοντας στις μελέτες που αφορούν το ζήτημα του Χάρου ή του κάτω κόσμου στη νεοελληνική δημοτική ποίηση, κυρίως της Μ. Αλεχίου (Ritual Lament in Greek Tradition, Cambridge University Press 1974; Modern Greek Folklore and its relations to the past. The evolution of Charos in Greek Tradition, Proceedings of the 1975 Symposium of Modern Greek Studies, University of California Press, 211 – 236), της Ο. ΄Οματος (Del Caronte barquero al jaros neohelénico, Veleia VII, 1990, s. 303-315) και του Ι. Σπ. Αναγνωστοπούλου, (Ο θάνατος και ο κάτω κόσμος στη δημοτική ποίηση. Εσχατολογία της δημοτικής ποίησης, Αθήνα 1984), επεκτείνω την έρευνά μου στο πεδίο της γλώσσας. Ο πρωταρχικός στόχος της μελέτης μου είναι η κατηγοριοποίηση των διαφορετικών όρων και εκφράσεων που σχετίζονται με την εσχατολογία. Έτσι μερίζω την εργασία μου σε τρεις θεματικές ενότητες που αφορούν διαφορετικές απόψεις των εσχατολογικών αντιλήψεων στα δημοτικά τραγούδια: ο θάνατος, ο Χάρος και ο Άδης. Σε κάθε ενότητα επιχειρώ να κατηγοροποιήσω τις εκφράσεις που περιγραφούν εκείνες τις απόψεις συγκετρώνοντας σε φρασεολογία, δηλαδή διευκρινίζοντας για ποια σχήματα λόγου σχετικά με την σημασία λέξεων ή φράσεων πρόκειται: μεταφορές, παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις κτλ. Η πλήρης γλωσσική ανάληση επιβεβαιώνει όχι μόνο την εσχατολογική ταυτότητα που κυριαρχεί στα δημοτικά τραγούδια αλλά και τη συνέχεια της ελληνικής παράδοσης από την αρχαιότητα ως σήμερα.