Roderick Beaton (επιμ.), Εισαγωγή στο έργο του Καζαντζάκη. Επιλογή κριτικών κειμένων, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011, 768 σελ.

ISBN  978-960-524-333-3

 Περιγραφή

Πολλές και ποικίλες είναι οι κριτικές εκτιμήσεις για το έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Η παρούσα «Εισαγωγή» συνενώνει κείμενα που εκφράζουν ένα ευρύ φάσμα θεωρητικών, αισθητικών και ιδεολογικών απόψεων, προκειμένου να αναδειχτούν με τον πληρέστερο δυνατό τρόπο τα πνευματικά ενδιαφέροντα του πολύτροπου αυτού συγγραφέα. Τα εν λόγω κριτικά κείμενα καλύπτουν μια περίοδο ενός περίπου αιώνα, από ένα κριτικό σχόλιο του 1916 μέχρι σήμερα. Το υλικό είναι οργανωμένο θεματικά, με κεφάλαια αφιερωμένα στην ποίηση του Καζαντζάκη, στο θεατρικό, ταξιδιωτικό και αυτοβιογραφικό έργο του, αλλά και στα έξι μείζονα μυθιστορήματα της ωριμότητάς του. Το εισαγωγικό κεφάλαιο επικεντρώνεται σε έργα τα οποία μπορούν να θεωρηθούν ως προπαρασκευαστικά των όσων ακολούθησαν, ενώ το τελευταίο παρουσιάζει μια σειρά αντίθετων μεταξύ τους απόψεων για τις ηθικές, πολιτικές και θρησκευτικές ιδέες που περιλαμβάνει το έργο του Κρητικού συγγραφέα.

Description

The critical response to Kazantzakis’s work over the years has been enormous, not only in Greece but throughout the world. This “introduction” brings together critical essays written from many different theoretical, aesthetic, and ideological perspectives, so as to represent as fully as possible the wide range of intellectual interests addressed by the work of this many-faceted writer. The essays span a period of almost a century, from a review of 1916 up to today. The material is arranged thematically, with sections devoted to Kazantzakis’s poetry, drama, travel-writing and autobiography, as well as to each of the six major novels of his maturity. An introductory section focuses on responses to the juvenilia and early work that can be seen as ‘preparatory’ to what came later, while the final section presents contrasting responses to the moral, political and religious ideas expressed through Kazantzakis’s work.

Περιεχόμενα

Προλογικό σημείωμα

RODERICK BEATON, Εισαγωγή

Α΄. Η ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ

1. ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ, Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Αισθητισμός: έλξη και άπωση

2. ΒΑΛΤΕΡ ΠΟΥΧΝΕΡ, Το πρώιμο θεατρικό έργο του Ν. Καζαντζάκη

3. ΑΛΚΗΣ ΘΡΥΛΟΣ, Ο Πρωτομάστορας

4. TIMOTHY W. TAYLOR, Ο Καζαντζάκης και ο κινηματογράφος

Β΄. Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ

5. ΝΑΣΟΣ ΒΑΓΕΝΑΣ, Πεζογράφος ή ποιητής;

6. ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ, Η Οδύσσεια του Ν. Καζαντζάκη: η μεταφυσική της

7. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΛΑΟΥΡΔΑΣ, Η Οδύσσεια του Καζαντζάκη. (Κριτικό δοκίμιο)

8. ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ, Το ποίημα

9. ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΤΣΙΟΣ, Η Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη

10. ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ποιος φοβάται τις λέξεις;

Γ΄. ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑΣ

11. ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Το τελευταίο για τον Οδυσσέα

12. ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ, Νίκου Καζαντζάκη: Χριστός

13. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΟΥΝΕΛΑΣ, Η έννοια του ομοίου στις τραγωδίες του Καζαντζάκη Χριστός και Βούδας

14. ΘΟΔΩΡΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ, Ο μεταθεατρικός Οθέλλος ξαναγυρίζει του Καζαντζάκη

15. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΪΛΟΣ, Το Βυζάντιο και ο ηρωικός πεσιμισμός στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη

16. ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΟΣ, Μια τραγωδία υψηλού ήθους: Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος

17. OLGA OMATOS, Χριστόφορος Κολόμβος, ένας τραγικός ήρωας

18. ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΕΤΡΑΚΟΥ, Πανοραμική θέαση ενός φιλοσοφικού θεάτρου

Δ΄. ΤΑΞΙΔΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΑ

19. ΒΡΑΣΙΔΑΣ ΚΑΡΑΛΗΣ, Το ταξίδι στον Μοριά και στην μοίρα του τοπίου

20. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. ΔΗΜΑΔΗΣ, Τέχνη και Εξουσία: Παρατηρήσεις σε τέσσερα ταξιδιωτικά έργα του Νίκου Καζαντζάκη

Ε΄. ΤΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ

21. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ, Τα πρόσωπα της Ασκητικής. (Ιδεολογικές ρίζες του καζαντζακικού μυθιστορήματος)

Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά

22. ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΣΑΧΙΝΗΣ, Νίκος Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά

23. Σ. Ν. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ, Ο λόγος του Πατρός και ο λόγος του Υιού: αυθεντική ζωή και αυθεντικός λόγος στο μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη

Ο Χριστός ξανασταυρώνεται

24. THEODORE ZIOLKOWSKI, Οι Χριστομανιακοί

25. ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ. ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ, Αφηγηματικές και ιδεολογικές δομές στο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη Ο Χριστός ξανασταυρώνεται

Ο καπετάν Μιχάλης

26. ELIZABETH CONSTANTINIDES, Ο Καζαντζάκης και ο Κρητικός ήρωας

27. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΙΟΒΑΣ, Η ποιητική της αντριγιάς: Λογοτεχνικό είδος και ατομική ταυτότητα στον Καπετάν Μιχάλη

Ο τελευταίος πειρασμός

28. W. BARNES TATUM, Το μυθιστόρημα, τα τέσσερα Ευαγγέλια και η συνεχιζόμενη ιστορική έρευνα

29. ΑΓΝΗ Γ. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ, Το ψυχαναλυτικό περιεχόμενο του Τελευταίου πειρασμού

Ο φτωχούλης του Θεού

30. ΤΖΑΝΤ ΧΑΤΕΜ, Το καλό και το κακό στο Φτωχούλη του Θεού

Οι αδερφοφάδες

31. EDMUND KEELEY, Νίκου Καζαντζάκη, Οι αδερφοφάδες

32. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΙΟΒΑΣ, Οι αδερφοφάδες: Συμβολισμός και πολιτική

ΣΤ΄. ΒΙΟΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ (ΑΥΤΟ)ΒΙΟΓΡΑΦΟΥΜΕΝΟΣ

33. ΓΕΩΡΓΙΑ ΦΑΡΙΝΟΥ-ΜΑΛΑΜΑΤΑΡΗ, Ο Καζαντζάκης και η βιογραφία

34. ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΝΤΟΥΝΙΑ, «Με αλήθεια και φαντασία»: ο Καζαντζάκης αυτοβιογραφούμενος

35. ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΣΧΑΛΗΣ, Ο Πρεβελάκης και ο «διχασμός» του Καζαντζάκη: κριτική και μυθοπλασία

Ζ΄. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

36. ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ, Ιδεολογία και πραγματικότητα στον Καζαντζάκη

37. DARREN J. N. MIDDLETON, Ο Νίκος Καζαντζάκης και η εξελικτική θεολογία: πώς να σκέπτεται κανείς θεολογικά σε έναν σχεσιακό κόσμο

38. DANIEL A. DOMBROWSKI, Ο Καζαντζάκης και ο Θεός: Μετουσίωση

39. RODERICK BEATON, Άγγελος ή δαίμονας: ο συγγραφέας μέσα στο κείμενο (Αναφορά στον Γκρέκο, ή ο απολογισμός ενός καλαμαρά)

40. PETER BIEN, Γιατί να διαβάζουμε Καζαντζάκη τον 21ο αιώνα

Πρώτες δημοσιεύσεις

Επιλογή Βιβλιογραφίας

Ευρετήριο

Προλογικό σημείωμα

Τα κριτικά κείμενα για το έργο του Καζαντζάκη είναι πολυάριθμα και ποικίλα. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1940, μάλιστα, η σχετική βιβλιογραφία έχει πιο έντονο διεθνή χαρακτήρα σε σχέση με κάθε άλλον Έλληνα συγγραφέα, με μόνη εξαίρεση τον Καβάφη. Σε μια «εισαγωγή», όπως είναι ο ανά χείρας τόμος, δεν ήταν δυνατόν να προσφερθεί στον αναγνώστη κάτι περισσότερο από ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των κριτικών απόψεων που διατυπώθηκαν κατά το διάστημα ενός και πλέον αιώνα από τη δημοσίευση του πρώτου βιβλίου του Καζαντζάκη στην Αθήνα το 1906.

Προσπάθησα, ωστόσο, να παρουσιάσω το ευρύτερο δυνατό φάσμα θεωρητικών, αισθητικών, ιδεολογικών και θρησκευτικών απόψεων. Λόγω της τεράστιας απήχησης του έργου του Καζαντζάκη εκτός Ελλάδος, θεώρησα απαραίτητο να συμπεριλάβω όχι μόνο κριτικά κείμενα που γράφτηκαν στα ελληνικά ή και από Έλληνες κριτικούς, αλλά και κείμενα που κυκλοφόρησαν στις μείζονες γλώσσες της Δύσης. Αν τα αγγλικά κείμενα είναι, πράγματι, περισσότερα από τα άλλα, αυτό οφείλεται απλώς στο γεγονός ότι η κριτική αντιμετώπιση του καζαντζακικού έργου στη γλώσσα αυτή υπήρξε, ποσοτικά και ποιοτικά, ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Γι’ αυτό και αξίζει να γνωρίσει το ελληνικό αναγνωστικό κοινό κάποια αντιπροσωπευτικά δείγματα της συγκεκριμένης παραγωγής. Η διαπίστωση αυτή, βέβαια, δεν πρέπει να θεωρηθεί σε βάρος όσων έχουν γραφτεί σε άλλες γλώσσες· πιθανόν να υπάρχουν εξίσου σημαντικές μελέτες και σε γλώσσες στις οποίες δεν έχω πρόσβαση και, ως εκ τούτου, μου είναι αδύνατον να τις αξιολογήσω.

Από άποψη χρονολογική, επίσης, προσπάθησα να συμπεριλάβω κείμενα που καλύπτουν σχεδόν έναν αιώνα. Όπως είναι φυσικό, η μερίδα του λέοντος αφορά τα μυθιστορήματα της ωριμότητας του Καζαντζάκη, τα οποία θεωρούνται σήμερα και τα πιο σημαντικά έργα του. Αλλά ακόμα και όσοι ενδιαφέρονται μόνο για τα μυθιστορήματα, είναι σημαντικό να μπορούν να τα εντάξουν σε ένα πλαίσιο, αντιλαμβανόμενοι ότι ο Καζαντζάκης έγραψε πολλά πριν από τον Ζορμπά, τα περισσότερα από τα οποία, καλώς ή κακώς, στις μέρες μας δεν τα διαβάζει κανένας, έξω από το χώρο του πανεπιστημίου.

Το υλικό διατάσσεται μάλλον θεματικά παρά χρονολογικά. Η «φάση της προετοιμασίας» δεν προσδιορίζεται τόσο από χρονολογίες όσο από την ίδια τη φύση των υπό συζήτηση έργων, τα οποία, με τη μία ή την άλλη έννοια, μπορούν να θεωρηθούν ως «προκαταρκτικά» των έργων της ωριμότητας· η δε ωριμότητα αρχίζει πιο νωρίς στο θέατρο και στην ποίηση (δεκαετία του 1920) απ’ ό,τι στο μυθιστόρημα (δεκαετία του 1940). Ακολουθεί μια ενότητα με θέμα τον Καζαντζάκη ποιητή· ουσιαστικά πρόκειται για διαφορετικές προσεγγίσεις στο μνημειώδες ποιητικό έργο του, την Οδύσσεια. Αντίθετα, η επόμενη ενότητα, αφιερωμένη στα θεατρικά, δεν μπορεί να αποτυπώσει πλήρως το εύρος της δραματουργίας του, αλλά ελπίζω ότι οι αναγνώστες θα τη βρουν αντιπροσωπευτική. Από τα άλλα λογοτεχνικά είδη με τα οποία ασχολήθηκε ο Καζαντζάκης, έδωσα περισσότερη σημασία στα ταξιδιωτικά, πρώτα για την εγγενή αξία τους –δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή η ταξιδιωτική λογοτεχνία δεν ήταν αναπτυγμένη στην Ελλάδα–, αλλά και επειδή έχουν προκαλέσει ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις εκ μέρους των κριτικών.

Άλλες πλευρές του έργου του παραλείπονται. Για παράδειγμα, η γλώσσα του Καζαντζάκη είναι ένα θέμα για το οποίο υπάρχουν πολλές αναφορές και σχόλια όχι μόνο από ειδικούς, αλλά και από απλούς αναγνώστες· ωστόσο οι σχετικές μελέτες είναι, μάλλον, τεχνικού περιεχομένου και, συνήθως, έχουν τη μορφή μακρών καταλόγων που δεν διαβάζονται άνετα. Κάτι ανάλογο θα μπορούσε να λεχθεί για την κριτική αποτίμηση του μεταφραστικού και του επιστολογραφικού έργου του Καζαντζάκη, τα οποία δεν θίγονται καθόλου εδώ. Επίσης, η φύση και η ποιότητα των πολλών ξένων μεταφράσεων του έργου του είναι ένα ζήτημα που μόνο τώρα αρχίζει να απασχολεί σοβαρά τους ειδικούς· και θα χρειαστεί αρκετός χρόνος για να προσδιοριστεί επακριβώς το πότε έγινε η κάθε μετάφραση και από ποια γλώσσα, και ακόμα περισσότερος για να καταρτιστεί μια έγκυρη βιβλιογραφία όλων των μεταφράσεων που υπάρχουν.

Αυτά, αλλά και πολλά άλλα ενδιαφέροντα ζητήματα, παραχώρησαν τη θέση τους σε μια μεγάλη ενότητα, που αφιερώνεται στα μυθιστορήματα της ωριμότητας του συγγραφέα. Οι δύο τελευταίες ενότητες αντανακλούν σημαντικές εξελίξεις στο χώρο των καζαντζακικών μελετών που επισημάνθηκαν σχετικά πρόσφατα. Το θέμα της έκτης ενότητας (Βιογράφος και [αυτο]βιογραφούμενος) άξιζε την εκτενή αυτή παρουσίαση, γιατί έχει καταστεί το επίκεντρο αρκετών νέων και πρωτότυπων προσεγγίσεων που έχουν γίνει μέσα στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Στην τελευταία ενότητα, συγκέντρωσα μελέτες που γράφτηκαν από προοπτική είτε ιδεολογική είτε θεωρητική. Στους τομείς αυτούς επίσης σημειώνονται σημαντικοί νεωτερισμοί, οι οποίοι προέρχονται τούτη τη φορά από το χώρο της θεολογίας, και ιδιαίτερα της Αμερικής. Η καινούργια αυτή προσέγγιση φαίνεται ότι δεν έχει ακόμη διαδοθεί στην Ελλάδα και, σύμφωνα με τον Πήτερ Μπην, το κείμενο του οποίου κλείνει τον τόμο, η νέα θεολογική αυτή ανάγνωση μπορεί να αποδειχτεί η πιο σημαντική βάση για τη συνέχιση της απήχησης του καζαντζακικού έργου στον αγ- γλοσαξονικό, τουλάχιστον, κόσμο στον 21ο αιώνα.

Πάντως, θεώρησα σωστό να δοθεί η τελευταία λέξη του τόμου στον Αμερικανό καθηγητή της Αγγλικής και της Συγκριτικής Λογοτεχνίας, ο οποίος αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στη μελέτη του Καζαντζάκη, τον Πήτερ Μπην. Ο δεύτερος, μάλιστα, τόμος της εξαιρετικής μελέτης του με τίτλο Καζαντζάκης: η πολιτική του πνεύματος κυκλοφόρησε στα αγγλικά κατά το επετειακό έτος 2007 και, σε ελληνική απόδοση, από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης την ίδια χρονιά. Ο μόνος μελετητής, το έργο του οποίου δεν προσφερόταν για ανθολόγηση στον παρόντα τόμο, είναι ο Πήτερ Μπην, μια και είναι ο μόνος που έχει γράψει για όλα τα σημαντικά έργα του Καζαντζάκη· οποιαδήποτε επιλογή θα αδικούσε εξ ορισμού τη συμβολή του. Έτσι, έκρινα πιο σωστό ο ενδιαφε- ρόμενος αναγνώστης να έχει στη διάθεσή του και τη δίτομη εμβριθή μελέτη του Μπην, και σαν παράλληλη ανάγνωση τον παρόντα τόμο, όπου μπορεί αντίθετα να διαβάσει τις ποικίλες απόψεις άλλων που έχουν καταπιαστεί με το θέμα από διαφορετικές, ως επί το πλείστον, προοπτικές. Έτσι πιστεύω ότι το ένα βιβλίο συμπληρώνει με επιτυχία το άλλο.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή Νάσο Βαγενά, υπεύθυνο της σειράς αυτής, γιατί μου εμπιστεύτηκε την επιμέλεια του ανά χείρας βιβλίου· τον διευθυντή των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Στέφανο Τραχανά και την Ειρήνη Λυδάκη, που ανέλαβαν την έκδοση· τον Δη- μήτρη Κόκορη, ο οποίος έκανε εξαιρετική έρευνα σε διάφορες ελληνικές βιβλιοθήκες και ανέσυρε πολύτιμα στοιχεία, στα οποία δύσκολα θα μπορούσα να έχω πρόσβαση· και τον Θανάση Κατσικερό, που ανέλαβε τη μετάφραση των ξενόγλωσσων κειμένων. Οφείλω πολλά και σε συναδέλφους μου σε άλλες χώρες, όπως οι Peter Bien, Ben Petre, Frank Bretschneider, Cristiano Luciani, Henri Tonnet, Edit Vengrinyák και Ευαγγελία Κοκκινίδη, οι οποίοι με βοήθησαν στη συγκρότηση του υλικού, ιδιαίτερα της «Επιλογής βιβλιογραφίας». Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το οποίο, χάρη σε δωρεά του Γ. Σιγανού, με προσκάλεσε στο Ρέθυμνο τον Απρίλιο και τον Μάιο του 2007, δίνοντάς μου την ευκαιρία να ολοκληρώσω το έργο σε ένα εξαιρετικά ευχάριστο και ταιριαστό με το αντικείμενο της μελέτης μου περιβάλλον.

King’s College London                                                                                                                   Roderick Beaton

Κατηγορίες Nέες εκδόσεις